علم و عمل انسان سازند

بلى علمست که انسان ساز باشد    مر او را هم عمل دمساز باشد

 چو علمند وعمل بانى انسان    هرآنکس هرچه خودراساخت هست آن

لذا باشد قیامت با تو اخطار        قیامت را برون از خود مپندار

بدان که انسان جز علم و عمل خود نیست و این دو با نفس اتحاد وجودى مى یابند و وزان علم و عمل با نفس وزان دیوار به طور مثال با سنگها و آجرها و گل ها است که دیوار به جز آنها نیست .
انسان در واقع همان ادراک است که ((اى برادر تو همان اندیشه اى ))، و به علم الیقین بلکه به عین الیقین بلکه به حق الیقین و بردالیقین خواهى یافت که انسان آنچه کسب کرده است همان است و احوال و اطوار او در هر مرحله و منزل و در هر عالم ، همه انحاء ادراکات اوست و خود زرع و مزرعه خود است و همه این امور از اتحاد نفس با مدرکات اوست ، خواه از علم باشند و خواه از عمل ؛ و علم و عمل هر دو جوهرند اگر چه علم جوهر اشرف است و امام عمل است که العلم امام العمل و العمل تابعه . و انسان و ارزش او به همان جوهر ذات اوست که عین مدرکات اوست .
انسان خزائن سعى اعمال خود و مجموع نیات و کردار، و مهمان سفره خود است .
علم آب حیات است و وعاى قلب را حد محدود نیست و هر چه مظروف او که آب حیات است در او ریخته شود وسعت او بیشتر مى شود.
و طعام انسان من حیث هو انسان آنى است که انسان ساز است و لذا امام فرمود که طعام علم است ، و علم و عمل بهشت اند اگر ملکوتى باشند، و اگر ریشه آنها از دنیا باشد دوزخ ‌اند.
در کتب تفسیر ضمن کریمه یوم ینفخ فى الصور فتاتون افواجا حدیثى نقل شده است که حضرت رسول (صلى الله علیه و آله و سلم ) فرمود: ده صنف از امت من گوناگون محشور مى شوند که خداى تعالى آنها را از مسلمانان جدا و صورتشان را دگرگون گردانید: بعضى به صورت بوزینگان اند، و بعضى به صورت خوکان ، و بعضى نگونسار پایشان به بالا و رویشان به زیر، به رو بر زمین کشیده مى شوند، و بعضى کورانند و در تردد، و بعضى کر و لال لا یعقل ، و بعضى زبانشان را مى جایند که چرک از دهنشان مى ریزد و اهل محشر از آن کراهت دارند، و بعضى دست و پا بریده اند و بعضى بر شاخه هاى آتشین آویخته و بعضى از مردار بدبوتر و بعضى جبه هایى از قطران پوشیده که به پوستشان چسبیده اند.
اما بوزینگان سخن چین اند، و خوکان حرام خوار، و سرنگون رباخوار، و کوران جور کننده در حکم ، و کر و گنگ ریاکار، و جاینده زبان دانشمندان و داورانى که کردارشان خلاف گفتارشان است الخ .

منبع:جلد دوم شرح دفتر دل علامه حسن زاده آملی-شارح استاد صمدی آملی