گفتاردرمانی یا آسیب‌شناسی گفتار و زبان رشته‌ای از علوم است که به بررسی ماهیت انواع اختلالات گفتار و زبان و نیز روشهای تشخیص و درمان این اختلالات می‌پردازد.
گفتار درمانگران به درمان کودکانی که در فراگیری زبان مادری یا استفاده صحیح از گفتار دچار مشکل هستند و نیز بزرگسالانی که به دلیلی توانایی گفتاری خود را از دست داده‌اند می‌پردازند.
گفتار درمانی به درمان افراد مبتلا به اختلالات گفتاری می‌پردازد. اختلالات گفتار درمانی، آن دسته از اشکالات یا نقص هایی هستند که بر روی زبان، گفتار،صدا و آهنگ اثر می‌گذارند لذا برای آشنایی با موضوعات فوق الذکر به طور مختصر آنها را شرح می‌دهیم:
۱) زبان: عبارت است از وسیله‌ای که باعث انتقال افکار و مفاهیم به دیگران می‌شود مانند: صحبت کردن، نوشتن اشارات، پانتومیم و…
۲) گفتار: قسمتی از زبان است که در آن برای انتقال افکار و مفاهیم به دیگران از صداها، کلمات و ترکیب و ترکیب منظم و با قاعده آنها استفاده می‌کنیم.
۳) صدا: عبارت است از ارتعاش تارهای صوتی، و وسیله‌ای برای ارائه صداهای لازم در گفتار (بدون استفاده از ارتعاش تارهای صوتی حرف زدن انسان به نجوا تبدیل می‌شود)
۴) آهنگ: عبارت است از رعایت فواصل زمانی در ادای صداها یا کلمات که کلمات انسان را آهنگ و نظم خاصی می‌بخشد.
گفتار درمانی با توجه به مهارت‌های بالا، با یکی از موارد بسیار پیچیده وضروری انسان یعنی ارتباط سر و کار دارد.
علم گفتار درمانی در آغاز به شناسایی گفتار و رشد طبیعی آن و سپس به بررسی اختلالات موجود در روند طبیعی اش می‌پردازد و تلاش در جهت رفع موانع آن دارد.
وظایف گفتار درمانی
اولین و مهمترین خصوصیت یک گفتار درمان، داشتن گفتاری کاملاً مناسب و خالی از عیب است. گفتاردرمان باید شخصیت انعطاف‌پذیری داشته باشد. زیرا مراجعین وی کودکان خردسال، نوجوانان، جوانان و نیز افراد سالمندی هستند که به دلایل گوناگون دچار اختلال گفتاری هستند و قابلیت لازم دیگر هنرمندی و خلاقیت است. گفتار درمان باید قادر به کاربرد صحیح و هنرمندانه تکنیک‌ها و شیوه‌ها باشد. وظایف یک کارشناس گفتار درمانی عبارت است از:
ارزیابی، شناخت و تشخیص اختلال گفتاری، ارائه درمان مناسب و دادن مشاوره لازم به بیمار و همراهان وی، انجام تحقیق پیرامون موضوع‌های مربوط به این رشته نیز از وظایف دیگر گفتار درمان است.
انواع اختلالات گفتاری
علت‌های متفاوتی می‌توانند در بروز هنجارهای گفتار و زبان مؤثر باشند. در اینجا در حد ممکن سعی می‌شود که انواع مختلف مراجعین گفتار درمانی با توضیح مختصر پیرامون هر یک ذکر شود.
۱٫ تأخیر رشد گفتار و زبان
طی نمودنمراحل رشد در سنین خاصی انجام می‌شود. هر گاه کودکی در سن به خصوصی به مراحل رشد مربوط نرسد، این مسئله به عنوان تأخیر رشد تعبیر می‌گردد.
مراحل مختلف رشد زبان و گفتار ممکن است به دلایل مختلفی با تأخیر مواجه گردد. مثلاً: کودکی که در یک محیط ساکت بزرگ می‌شود از تحریکات کلامی لازم برای الگو سازی و تقلید محروم است و رشد زبان در وی ممکن است به تأخیر افتد. مثال دیگر، کودکان عقب‌مانده ذهنی هستند. از علل دیگر وجود محیط دو زبانه است. بیماران مبتلا به تأخیر رشد گفتار و زبان، بیشترین درصد مراجعین گفتار درمانی را به خود اختصاص می‌دهند.
۲٫ زبان ـ پریشی
هر گاه زبان در اثر ضایعه مغزی دستخوش آسیب گردد و در این مورد مشکل گفتار زبان پریشی نامیده می‌شود. ضایعه مغزی ممکن است قبل از تولد یا از بدو تولید ایجاد شود که در این صورت عارضه حاصله زبان پریشی دوران رشد نامیده می‌شود. اما اگر ضایعه مغزی پس از دوران زبان‌آموزی ایجاد شود، آن را زبان پریشی اکتسابی می‌نامیم که این دو عارضه متفاوت بوده، روشهای درمانی جداگانه‌ای را می‌طلبد. زیرا در نوع اول باید با روشهای برنامه‌ریزی شده زبان را به شخص آموزش داد ولی در نوع دوم باید بازآموزی الگوهای زبانی را داشته باشیم زبان پریشی ممکن است درکی، بیانی و یا مختلط باشد. در نوع درکی یا حسی، بیمار با وجود آن که گفته‌های دیگران را می‌شنود، قادر به فهم محتوای گفتار آنان نیست. پس دستورات کلامی را غلط انجام می‌هد و به خطاهای گفتاری خود نیز وقوف ندارد. گفتارش روان، اما پر از خطاهای زبانی و خالی از محتواست. در این نوع زبان پریشی مراکز زبان مغز آسیب دیده‌اند.
در نوع زبان پریشی بیانی، بیمار قادر به تولید صداهای گفتاری نیست و گفتارش عالی از روانی است. در واقع نمی‌تواند حرف بزند هر چند که گفته‌های دیگران را تا حدی می‌فهمد و به خطاهای خودش واقف است. در این نوع زبان پریشی مراکز بیانی تولید زبان در مغز آسیب دیده‌اند. در این نوع معمولاً به طور توأم فلج نیمه راست بدن نیز مشاهده می‌شود. گاهی وسعت ضایعه بیشتر بوده به طوری که هم مراکز درکی و هم مراکز بیانی صدمه می‌بینند که در این صورت زبان پریشی مختلط نامیده می‌شود.
۳٫ گرفتگی صدا
گروهی از مراجعین گفتار درمانی افرادی هستند که صدایشان به دلایل مختلفی دستخوش آسیب شده است و طیف وسیعی را در بر می‌گیرد. گروهی از این بیماران آنهایی هستند که به دلیل استفاده نادرست در فشار آوردن بر تار صوتی و زیاد حرف زدن، تارهای صوتی‌شان ضخیم می‌شود و یا زدگی‌هایی روی آن تشکیل می‌گردد. در نتیجه صدایشان دچار گرفتگی می‌شود. از جمله علل دیگر: عوامل روانی، فلج اعصاب حنجره‌ای و… را می‌توان ذکر کرد.
۴٫ لکنت
از اختلالات شایع گفتاری است. هر گونه تکرار، کشش، مکث و گیر در جریان گفتار که سبب می‌شود گفتار از دید شنونده غیرطبیعی جلوه کند، لکنت نامیده می‌شود.
۵٫ کودکان مبتلا به فلج مغزی
کودکانی هستند که قبل از سه سال اول زندگی دچار ضایعه مغزی شده و فلج به صورت‌های مختلفی در بدن آنها ایجاد می‌شود. که گاه با فلج اندامهای گفتاری همراه است. و معمولاً آبریزش دهان را نیز دارند. اغلب صدای بم داشته، حجم تنفسی‌شان کم است.
۶٫ کودکان مبتلا به شکاف کام و لب
گاهی در دوران جنینی، جوانه‌های مربوط به لب یا سقف دهان از طرفین بهم نمی‌رسد و بین آنها شکافی باقی می‌ماند. این کودکان تحت عمل جراحی قرار گرفته، سپس گفتار درمانی می‌شوند.
۷٫ اختلال تولیدی (بد تلفظ کردن صداها)
به نوعی اختلال گفتاری اطلاق می‌شود که در آن صداهای گفتاری به صورت غلط و نادرست تولید می‌شود که ممکن است به خاطر عدم هماهنگی در عملکرد عضله زبان، ایجاد شوند و یا ناشی از کم‌شنوایی و ضعف حس‌های دهانی باشد. گفتار این افراد اغلب نامفهوم است و امکان دارد صداهای گفتاری را خراب تلفظ کنند، آنها را جانشین یکدیگر ساخته یا اینکه حذف کنند و گاه صدایی اضافه تولید کنند.
۸٫ اختلال در خواندن
گروه دیگر از مراجعین گفتار درمانی کودکانی هستند که در یادگیری و خواندن و نوشتن با مشکل روبرو می‌شوند. از آنجا که زیربنای این اختلال با روندهای تشخیص شنیداری و ارتباط دادن شکل حروف با صداها مربوط است با روشهای گفتار درمانی بهبود می‌یابند.
دانشجوی گفتار درمانی چه می‌آموزند؟
دانشجویان در این رشته غیر از گذراندن واحدهای عمومی دروسی مانند آناتومی، زبان‌شناسی، ژنتیک پزشکی، اصول توانبخشی، فیزیک صوت، رشد روانی حرکتی، آواشناسی، بیماری‌های گوش، حلق و بینی و کاربرد جراحی در گفتار درمانی، ارتودنسی اعصاب در رابطه با گفتار، بیماری‌های اعصاب در رابطه با گفتار، مبانی شنوایی‌شناسی و سنجش شنوایی، روان‌شناسی زبان، بیماری‌شناسی اختلال در تولید، بیماری‌شناسی ناروانی گفتار، بیماری‌شناسی زبان پریشی کودک در بزرگسالی، بیماری‌شناسی اختلال در صورت، بیماری‌شناسی اختلال در خواندن، اصول و متون مشاوره، مدیریت در گفتار، ارزیابی و تشخیص افتراقی در بیماری‌شناسی گفتار و زبان، روان‌شناسی یادگیری واحد کارآموزی را نیز می‌گذرانند.
ادامه تحصیل در رشته گفتار درمانی
ادامه تحصیل در رشته گفتار درمانی در سطح کارشناسی ارشد در دانشگاه علوم بهزیستی
تعریف اختلالات گفتار و زبان
طبق تعریف انجمن گفتار و زبان و شنوایی آمریکا (ASHA) به هرگونه اشکال در درک و کاربرد گفتار، نوشتار یا هر سیستم نمادین دیگری، اختلال زبانی گفته می شود.
نشانه های روشنی وجود دارد که بروز آسیب های زبانی در سال های اولیه زندگی تأثیرات زیان باری بر مهارت های درکی و ارتباطی وارد کرده که ممکن است به قلمروهای اجتماعی و هیجانی نیز تجاوز کند و بر پیشرفت تحصیلی، توانایی دوست یابی و ارتباط در محیط های مختلف تأثیر منفی گذارد.
شیوع
یکی از بررسی هایی که به فراوانی از آن یاد می شود، مطالعه مورلی (۱۹۷۲) است که نشان می دهد ۱۰% کودکان در دو سالگی، ۶% کودکان در سه سالگی و ۳ تا ۵ درصد کودکان هنگام ورود به مرحله آموزش پیش دبستانی و ۳% کودکان در ۶/۶ سالگی دچار تأخیر در گفتار هستند.
اندربای و دیویس (۱۹۸۹) نیز با استفاده از آمارهای کودکان نیازمند به گفتار و زبان درمانی، شیوع این اختلال را در میان کودکان ۳ تا ۹ ساله، ۹۶۸ نفر از هر ۱۰۰,۰۰۰ کودک برآورد کردند.
برخی از مهمترین علل ابتلا به اختلالات گفتاری وزبانی
مشکلات شنوایی
بیماری های نورولوژیک و ضربه های وارده به سر
عقب ماندگی ذهنی
اختلالات حرکتی مربوط به سیستم اعصاب مرکزی مانند فلج مغزی
نابهنجاری های مادرزادی و اکتسابی ساختمان های گفتاری مانند: شکاف کام و لب یا اختلالات فکی- دندانی
اختلالات نافذ رشد مانند اوتیسم
استعداد ژنتیکی
عدم وجود محیط تحریکی مناسب
انواع اختلالات گفتار و زبان
اختلالات زبانی: منظور از اختلالات زبانی این است که در رفتار زبانی کودک در حال رشد، خللی وجود دارد. ممکن است کودک در کسب مهارت های زبانی نسبت به همسالان همجنس خود تأخیر داشته باشد و یا ممکن است اختلال خود را به شکل اختلال در درک شنیداری، عدم توانایی در استفاده صحیح از کلمات و معنای آن ها، ناتوانی در بیان نظرات و ایده ها، استفاده نادرست از الگوهای دستوری یا خزانه واژگانی کم نشان دهد.
نقص زبانی ویژه برخی از کودکان علیرغم عدم ابتلا به عقب ماندگی ذهنی، اختلالات حسی، آسیب نورولوژیکی، مشکلات هیجانی و اختلالات محیطی، نقص ویژه ای در زبان دارند که خود را به شکل ناتوانی در پردازش شنیداری، اشکال در حافظه شنوایی و نقص در مهارت های حل مسئله و تفکر استنباطی نشان می دهد.
ناتوانایی های یادگیری هم در اکثر کودکان دارای مشکلات زبانی دیده می شود که از جمله مهمترین آن ها اختلال در خواندن است. نارسا خوانی رشدی یا دیسلکسی اختلال در یادگیری خواندن در سنین رشد است که علیرغم آموزش مناسب، داشتن هوش کافی و وضعیت اجتماعی – فرهنگی مناسب بروز می یابد. این کودکان مشکلات واضحی در شناخت، رمزگردانی، حافظه، نامیدن، رشد زبان و هجی کردن دارند.
اختلالات گفتاری: هرگونه مشکلی که در تولید صحیح آواها، جریان طبیعی گفتار و کیفیت صدا به وجود آید، اختلال گفتاری نامیده می شود.
اختلالات تولیدی: اشکال در تولید و تلفظ صحیح آواهای گفتاری را در برمی گیرد؛ به طوری که با هنجار پذیرفته شده در جامعه تفاوت داشته باشد و توجه دیگران را به خود جلب کند و مانع از برقراری ارتباط یا موجب ناسازگاری کودک گردد.
لکنت: هرگونه وقفه در جریان پیوسته و ریتم طبیعی گفتار است که به شکل تکرار، کشش یا قفل شدن غیرارادی بر روی کلمات یا بخشی از کلمه دیده می شود. این اختلال معمولاً بین ۲ تا ۴ سالگی شروع می شود و معمولاً شیوع ۱ درصدی در هر جامعه ای دارد.
اختلالات صدا: زمانی که بلندی، زیرو بمی و کیفیت صدای فرد با افراد همجنس، هم سن، هم جثه و با طبقه اجتماعی یکسان متفاوت باشد، صدا غیر طبیعی تلقی می شود ونیاز به درمان دارد. معمولاً سرماخوردگی، التهاب و آلرژی، استفاده بد و بیش از اندازه از صدا مثل جیغ زدن، مصرف محرک ها مثل سیگار و الکل منجر به بروز مشکلات جسمی در حنجره و استرس و ضربات روحی- روانی منجر به بروز اختلالات عملکردی در حنجره و مشکلات نورولوژیک منجر به فلجی یا ضعف تارهای صوتی و عضلات ناحیه حنجره می گردند که حاصل آن ها صدایی گرفته، خشن و نفس آلود می باشد.
اختلال بلع: بسیاری از کودکان و بزرگسالان دارای مشکلات بلعی ناشی از ریفلاکس معده ای – روده ای، سکته مغزی، داشتن لوله تراکئوستومی، تومور، جراحی و … می باشند. ارزیابی و درمان اختلالات تغذیه و بلع کودکان و بزرگسالان نیز به عهده آسیب شناسان گفتار است.
اختلال در عملکرد عضلات دهان و فک: در این اختلال زبان کودک به طور اغراق آمیزی جلو آمده و در نتیجه بلع طبیعی و تولید صحیح برخی از صداها تحت تأثیر قرار گرفته و به مرور زمان شکل فک و دندان ها و ساختار صورت دستخوش تغییر حالت می گردد، مکیدن انگشت، ناخن جویدن، دندان قروچه، آلرژی یا لوزه های بزرگ معمولاً از علل بروز این اختلال هستند.
دیزآرتری : ضعف یا فلجی در عضلات گفتاری در اثر آسیب به سیستم عصبی مرکزی منجر به بروز این اختلال می گردد.معمولا در اثر سکته مغزی، بیماری پارکینسون، ضربه مغزی ،صدمات ناشی از جراحی یا فلج مغزی بوجود می آید.
آپراکسی گفتار: در این اختلال توالی تولید صداها، هجاها و کلمات آسیب می بیند.مغز پیام درست را به اندامهای گفتاری مثل دهان و فک نمی فرستد؛بنابراین کودک از گفتن آنچه در نظر دارد عاجز است. تولید کلمات با تقلا و سختی صورت می گیرد
شایان توجه است که اگر این اختلالات به موقع درمان نشوند، می توانند مشکلاتی را در یادگیری ایجاد نمایند. یادگیری مهارت های زبانی و ارتباطی، باید قبل از ۵ سالگی صورت گیرد، زیرا با گذشت زمان و رشد و تکامل مغز، یادگیری کندتر و سخت تر خواهد بود.
آسیب شناسان گفتار و زبان به کودکان و بزرگسالان دارای مشکلات ارتباطی کمک می کنند. کودک پس از ارزیابی تحت درمان تک نفره قرار گرفته و درمانگر برای درمان مؤثر ضمن مشاوره و آموزش به خانواده در خانه آنها را با خود هم گام و همراه می نماید.
رشد و تکامل لغات و مفاهیم کودک، در طول سال های مدرسه نیز ادامه می یابد و کودک با یادگیری خواندن و نوشتن، راه های پیچیده تری برای کاربرد زبان، به کار خواهد گرفت.
از آن جایی که تمام تجربیات آموزشی کودک، نیازمند کسب مهارت های ارتباطی مناسب است، ممکن است گفتاردرمانی در طول سال های مدرسه به شکل درمان مستقیم و یا به شکل درمان مشاوره ای ادامه یابد. بنابراین صبرو شکیبایی و همکاری و همراهی والدین کودک را در تمامی مراحل درمان می طلبد.
سایت پزشکان بدون مرز