آفرینش اساطیر به منظور حفظ طبیعت

چراکه شکل و ساختار اسطوره در طول دوره‌های مختلف تاریخ اشکال مختلفی به خود گرفته و این، بازگوکننده پیشرفت و رشد درک و فهم انسان از زندگی و محیط اطراف خود است.

شباهتی که بین اساطیر مختلف وجود دارد، این سوال را برای آدمی مطرح می‌سازد که آیا اساطیر از منبعی مشترک سرچشمه گرفته‌اند؟ برای پاسخ به این سوال مهم باید در نظر داشت که بین دین و اسطوره قرابت خاصی وجود دارد.

برخی از ادیان از یک منبع مشترک گرفته شده‌اند مانند دین زرتشتی و آیین هندو که بن‌مایه‌هایی مشترک دارند و هر دو دین، دین مردمانی بوده‌اند که در زمانی خاص و در مکانی خاص در کنار یکدیگر زندگی می‌کردند و آداب و رسومی مشترک داشتند و برخی دیگر از ادیان مانند اسلام کامل‌کننده دین‌های قبل از خود هستند. بنابراین با توجه به خصوصیاتی که بیان شد سرچشمه اغلب اساطیر یکسان است.

در اساطیر درباره آفرینش انسان سخن‌های بسیاری گفته شده است که تشابهات زیادی در بین آنها وجود دارد. در این میان فقط در برخی از اسطوره‌ها آمده که آفرینش آدمی از گیاه یا درخت بوده است.

نخستین اسطوره‌ای که در این مورد به ذهن آدمی متبادر می‌شود، آفرینش انسان در دین زرتشتی است. بر طبق اسطوره آفرینش انسان در بندهشن، نوع بشر از یک جفت گیاه به نام‌های مشی و مشیانه آفریده شدند.

در ابتدا اهورامزدا کیومرث را آفرید. ولی اهریمن او را نابود کرد و از نطفه یا جسد او درختی رویید که از شاخه‌هایش مشی و مشیانه به شکل ریواس روییدند. (احتمال دارد ریشه این دو نام که به صورت مهری و مهریانه نیز ضبط شده است، به مهر گیاه یا حتی مردم‌گیا ـ که گیاهی به شکل انسانی سر و ته است ـ اشاره داشته باشد.)

آفریده شدن نسل آدمی از گیاه یا ساقه‌های یک درخت نشان‌دهنده اهمیتی است که دین زرتشتی برای گیاهان قائل بوده است. این اهمیت به احترامی که زرتشتیان برای کاشتن درخت قائل هستند نیز نمود پیدا کرده است.

بر طبق این آیین، اگر فردی مرتکب گناهی می‌شد، درختی می‌کاشت تا به این وسیله از آن گناه پاک و مطهر شود. اهمیت گیاهان و درختان برای مردمی که از کوچ‌نشینی به شهرنشینی خو گرفته و به کشاورزی روی آورده بودند، امری بدیهی به نظر می‌رسد.

آریایی‌ها که اجداد زرتشتیان بودند،‌ از سرزمینی سخت و سرد به ایران که کشوری حاصلخیز بود کوچ کردند و توانستند کشاورزی کنند. به همین دلیل است که گیاهان و درختان در نظر آنان اهمیتی خاص داشته است.

آفرینش نخستین انسان از درخت در اساطیر مردمان اسکاندیناوی که به توتون‌ها معروف هستند نیز آمده است. در اسطوره آفرینش این مردم گفته شده است که اسک و امبلا (Ask and Embla) نخستین مرد و زن هستند که ۳ خدای اودین (Odin)، ویلی (Vili) ‌و وِ (Vé)‌ آنها را از درخت آفریدند. (اودین یا وودن ایزد جنگ‌آوری و شعر و خرد است. او پدر همه خدایان محسوب می‌شود.

نام روز چهارشنبه در زبان انگلیسی (Wednesday) برگرفته از نام اوست. ویلی و و  دو برادر اودین هستند که ویلی به معنای اراده و وِ به معنای مقدس است. آنها در اساطیر یونان با برادران زئوس یعنی هادس و پوزئیدون مقایسه می‌شوند.)

درباره ریشه دو نام اسک و امبلا چنین آمده است که اسک یا اسکر در زبان نروژی کهن به معنای درخت زبان‌گنجشک است و نام امبلا به معنای درخت نارون یا تاک است. پس از آن که زمین و تمامی موجودات روی زمین خلق شدند، این سه برادر نخستین مرد و زن را از ۲ درخت آفریدند.

اودین به آنها دم زندگی و سلامتی بخشید، ویلی به آن دو هوش، حس لامسه و حرکت و وِ به آن دو شکل بخشید، سخن گفتن آموخت و قوای بینایی و شنوایی عطا کرد سپس این سه برادر به آنها لباس پوشاندند و بر آنها نام نهادند. اسک و امبلا همانند مشی و مشیانه والدین نوع بشر هستند.

شباهت موجود در این دو اسطوره آشکارکننده این واقعیت است که هر دو اسطوره منبعی مشترک داشته‌اند. بررسی تاریخ و سیر حرکت هندو ـ اروپاییان نشان می‌دهد که آنها طی حرکتشان در بخش‌هایی از شمال اروپا، ایران و هند سکنا گزیدند.

آنها با مهاجرت خویش آیین و آداب و رسوم مشترک خود را در مناطق مختلف دنیا اشاعه دادند. از این‌روست که می‌بینیم در نزد مردم اسکاندیناوی نیز حاصلخیزی زمین و کشاورزی اهمیت زیادی داشته است و آنان نیز مانند زرتشتیان رابطه‌‌ای مستقیم با طبیعت داشته‌اند.

نکته مهم دیگری که در این دو اسطوره وجود دارد، باور به جانمندانگاری (آنیمیزم) موجودات است. انسان کهن برای تمامی موجودات روی زمین اعم از جاندار و بی‌جان روح قائل بوده است بنابراین جانمندانگاری که خود وجود اسطوره را محقق می‌سازد، روشی است که با آن می‌توان چگونگی خلق نخستین انسان از گیاهان را درک کرد: انسان کهن که جانمایه خود را از گیاهان تامین می‌کرد، درصدد برآمد که برای آنها روحی فناناپذیر قائل شود تا بلکه به این وسیله گیاهان را برای خود و آیندگان خود حفظ کند و سنت رشد و پرورش گیاهان را در بین آنها رواج دهد.

آفرینش انسان از درخت در سنت‌های مختلف و به شکل‌های گوناگون تکرار شده است. در این میان می‌توان به خلق کودکی بی‌عیب و نقص از مردم‌گیا در داستان سلامان و ابسال و همچنین به خلق پینوکیو از تکه چوبی بی‌ارزش اشاره کرد. در کتاب عزیزالدین نسفی نیز از درختانی گفته شده که شاخه‌هایش را انسان‌ها تشکیل می‌دادند.

باور به این نوع آفرینش نشان‌دهنده قداست طبیعت برای انسان کهن است. جزء‌جزء طبیعت برای انسان کهن معنایی خاص داشت و هر گیاهی هرچند کوچک در چرخه حیات او موثر بود. انسان کهن در طبیعت به دنیا آمده بود و با طبیعت زندگی می‌کرد. پس حفظ طبیعت و خلق داستان‌هایی که در حفظ طبیعت موثر است برای او از ارزش والایی برخوردار بود.

احترام به طبیعت در ادیان وحیانی نیز سریان پیدا کرد و رسولانی مبعوث شدند تا قداست طبیعت و حفظ آن را به مردم تاکید کنند. در نزد این رسولان کل طبیعت و اجزای آن آفریده‌های خدای متعالی بودند؛ خداوندی که ورای عقل و فهم بود. در نظر آنها طبیعت حکایت «به هر سو رو کنید آنجا روی [به] خداست» (بقره ۱۱۵)‌ را داشت؛ آنها تمامی موجودات را تحت حاکمیت خداوند می‌دانستند و به طبیعت و تمامی موجودات از این حیث که مخلوقات خداوند بودند، احترام می‌گذاشتند.

این احترام و اهمیت به زمین و موجودات آن در اسلام که آخرین دین وحیانی و مکمل ادیان ابراهیمی پیش از خود بود، بیش از هر دین دیگری نمود پیدا کرده است. به گونه‌ای که پیامبر اکرم در رسالت خویش برحفظ طبیعت و کشاورزی و حتی درختکاری تاکید داشته است.

احادیث زیادی درباره درختکاری از پیامبر(ص) ذکر شده که نشان‌دهنده تداوم این سنت بوده است: «هر که درختی بکارد هر بار که انسانی یا یکی از مخلوقات خدا از آن بخورد برای وی صدقه‌ای محسوب می‌شود.» و «کشاورزی و درختکاری کنید. به خدا قسم که آدمی هیچ عملی حلال‌تر و پاک‌تر از آن انجام نمی‌دهد.»

حفظ و نگهداری از گیاهان و درختان که در اندیشه انسان کهن‌باوری ریشه‌دار محسوب می‌شد به دوران‌های بعد نیز سریان یافت تا احترام و قداست طیبعت برای همیشه حفظ گردد.

هما شهرام‌بخت – جام‌جم