آیین عزاداری محّرم در استان اردبیل + عکس

به گزارش خبرنگار ویژه‌نامه محّرم باشگاه خبرنگاران هر ساله همزمان با حرکت کاروان حسین بی علی(ع) از مکه به سمت کربلا، دل عاشقان و ارادتمدانش نیز بی تابی کرده و از انتظار به سمت محرم حرکت می‌کند.

در این ماه که اشک روزهاست در گوشه دل بی قراری می‌کند، رواق شیشه‌ای چشم دل را جلا داده و روی گونه‌های مشتاقان، شیدایی می‌کند.

آری، دیگر نیازی نیست کسی فرمان دهد یا اطلاعیه‌ای از جانب ارگان، تشکل،  یا نهادی صار شود که صدای زنگ کاروان اسرا از فرسنگ‌ها فاصله گوش دل را می‌نوازد، بلکه دل فرمان می‌دهد و بهترین بهانه برای ابراز دلدادگی و اثبات آزادگی مهیا می‌گردد.

در این ماه، مردمان سخت‌کوش ایران اسلامی با توجه به فرهنگ، آداب و سنن مختلف به  عزاداری پرداخته و هر کدام به نوعی در لوح زرین “تاریخ عاشقی” خط می‌نگارند.

مردم استان اردبیل نیز در این رهگذر با تمام قد ظاهر شده و با جانفشانی خود سنگ تمام میگذارند.

استان اردبیل یکی از استان‌های شمال غربی ایران است که مساحت آن ۱۷ هزار و ۹۵۳ کیلومتر مربع بوده و  با ۹ شهرستان، ۲۵ بخش، ۲۱ شهر و ۶۶ دهستان جمعیتی بالغ بر یک میلیون و ۲۴۸ هزار و ۴۸۸ نفر دارد.

 
مردم استان اردبیل همانند سایر نقاط کشور از آداب و رسومات خاصی برای عزاداری برخوردار می باشند که در این میان آیین طشت‌گذاری از مهمترین آیین‌ها بوده و چه بسا استان اردبیل به این مراسم شناخته می‌شود.

یکی از قدیمی‌ترین سنتها و مناسک ایرانی است که جمع کثیری از مردمان آذری‌ زبان ایران با این آیین به پیشواز عزاداری ماه محرم می‌روند.

 طشت‌گذاری که به یاد لبان تشنه حضرت اباعبدالله الحسن(ع) و یاران باوفایش برگزار می‌شود، مراسمی است سنتی که عمدتاً در ایام محرم وعمدتاً در شهرستان اردبیل برگزار می‌شود.

در آیین طشت‌گذاری که خواستگاه اصلی آن اردبیل می‌باشد، طشت‌های آب را که رمزی ازفرات است در مساجد و حسینیه‌ها می‌آورند و این اقدام به تاسی از اقدامه سرور و سالار شهیدان و یادآور رفتار جوانمردانه امام حسین(ع) در مقابل سپاه “حر” است که به روایتی آن حضرت معصوم در روز ۲۵ ماه ذالحجه سال ۶۰ هجری قمری آب مشک‌ها را در طشت‌ها ریخته وتمام لشکر حر و اسبان آنها را سیراب کردند.

-علت بر گزاری آیین طشت‌گذاری
درارتباط با سبب و دلیل برگزاری مراسم طشت‌گذاری نظرات و احتمالات مختلفی وجود دارد، عده‌ای اعتقاد به این دارند که با انجام این مراسم اهمیت آب و جایگاه آن در اتفاق کربلا مورد توجه قرار گیرد.

برخی مورخان با توجه به مسیر حرکت کاروان حضرت حسین بن علی(ع) از مکه به سمت کربلا می‌گویند “براساس روایت‌‌های تاریخی، کاروان کربلا قبل از رسیدن به دشت نینوا توسط سربازان “حر بن ریاحی” در منطقه‌ای به نام “زباله” متوقف شده است که در این محل سالار شهیدان عیلرغم کمبود آب دستور میدهند طشت‌ها توسط آب‌های موجود در مشک‌ها پر شود تا هم یاران حسین(ع) و هم سربازان “حر بن ریاحی” از آن استفاده کنند و نیز احشام موجود در هر دو کاروان سیراب شوند.

-تاریخچه برگزاری آیین طشت‌گذاری

هر چند مراسم طشت‌گذاری از دوران صفویه در اردبیل برگزار می‌شود و قدمتی چندین ساله دارد اما در دو سه دهه اخیر برگزاری این مراسم در سایر شهرهای استان و برخی استان‌های همجوار همچون آذربایجان‌شرقی، غربی و زنجان مورد توجه قرار گرفته است.

این مراسم که به نوعی محبت عزاداری اهل بیت را نشان می‌دهد چند سالی است که در استان‌های غیر از استان‌های آذربایجان نیز مورد توجه قرار گرفته و طی دو سال اخیر در ورامین، مازندران و .. برگزار می‌شود.

براساس متن کامل و قدیمی دعای طشت‌گذاری که به صورت تلفیقی از زبان فارسی، ترکی و عربی نوشته شده است، می‌توان حدس زد آیین طشت‌گذاری ریشه در عصر صفویه داشته باشد.

*محل قرار گرفتن طشت در مساجد

 برخی مورخان به این باورند که احداث جایگاه طشت در مساجد اردبیل بعد از روی کار آمدن حکومت صفویه انجام شده است.

یکی از ویژگی‌های معماری مساجد اردبیل این است که در مساجد جایگاه و سکوهای خاصی وجود دارد که برای این منظور استفاده می‌شود و جایگاه مخصوص طشت در یکی از اضلاع دیوار مساجد به صورت “طاق‌نما” ایجاد می‌شود ودر طول سال طشت‌ها روی این سکو قرار دارد، البته ممکن است این طشت‌ها در خانه کسی که نذر کرده قرارداشته باشد که  در این صورت دسته‌های عزاداری به آنجا مراجعه کرده و پس از انجام عزاداری طشت‌ها را برداشته و به طرف برگزاری مراسم می‌روند.

 جالب است بدانید قدیمی‌ترین طشت موجود در مساجد اردبیل متعلق به مسجد بازار چاقوسازان است که قدمت آن به عصر “شاه عباس اول” باز می‌گردد.

در داخل این طشت نقش و نگار گیاه و ماهی حک شده و در لبه آن نیز عبارات و تاریخ ” وقف نمود به حضرت عباس ۱۰۳۸ ” نقش بسته است.

عاشقان حضرت اباعبدالله‌الحسین(ع) بعد از انجام این مراسم آب موجود در تشت‌ها را برداشته و به عنوان تبرک به منزل‌هایشان می‌برند تا استفاده کنند، چون معتقدند استفاده از این آب که متبرک شده به  شهید”لب‌عطشان دشت نینوا” شفا بخش است.

*شبیه خوانی

همزمان با عاشورای حسینی، گروه‌های کثیری از عاشقان اهل بیت(ع) در نقاط مختلف شهر اردبیل با برپایی آیین‌های شبیه‌خوانی، فجایع خونبار دشت کربلا را برای عزاداران ترسیم می‌کنند.

 آیین‌های سنتی شبیه‌خوانی روز عاشورا در اردبیل در میادین و یا مقابل مساجد در سه نوبت سپیده دم، ظهر و شامگاه عاشورا با شکوهی خاص اجرا می‌شود.

مراسم شبیه‌خوانی به دو نوع ثابت و سیار به اجرا در می‌آید و در عزاداری‌ روز عاشورا گروه‌های شبیه‌خوانی سیار سوار بر اسب با عبور از خیابان‌های شهر صحنه‌های کربلا را روایت می‌کنند.

 در بعضی از شهرها و روستاهای استان نیز میدانی بزرگ به عنوان نمادی از میدان جنگ مهیا شده و یاران واهل بیت امام حسین(ع) در یک گوشه و لشکریان “عمرسعد” ملعون در گوشه‌ای دیگر قرار می‌گیرند و با ورود اصحاب امام به کارزار حماسه کربلا و درنهایت با شهادت امام حسین(ع) و شبیه‌خوانی به انجام می‌رسد.

در اغلب مناطق ایران بوِیژه در استان‌های آذری‌نشین خصوصا استان اردبیل در ایام تاسوعا و عاشورا ده‌ها گروه شبیه‌خوانی در تمامی روستاها و شهرها، صحنه‌های کربلا را با زبان نظم و نثر به زیبایی هر چه تمام‌تر برای عزاداران ارائه می‌کنند و اشک جاری بر گونه‌های تماشاگران عمق تاثیرگذاری تعزیه را به نمایش می‌گذارد.

شبیه‌خوانی در قبل‌ای نه چندان دور به عنوان بهترین نوع تعزیه در ماه‌های محرم و صفر در اماکن مختلف شهرهای استان اردبیل به اجرا در می‌آمد.

 

تعزیه” جناب مسلم“، تعزیه “خروج امام از مدینه“، تعزیه “حر بن یزید ریاحی“، تعزیه” تنور خونین“، تعزیه” ساربان“، تعزیه “تشییع پیکر شهدای کربلا توسط قبیله بنی اسعد“، تعزیه “شهادت علی‌اکبر(ع)” و تعزیه “اسارت اهل بیت امام” از جمله شبیه خوانی‌هایی بود که در قبل به ترتیب در ایام محرم به اجرا در می‌آمد اما امروزه تنها در ایام تاسوعا، عاشورا، دوازدهم محرم و اربعین مراسم شبیه‌خوانی برپا می‌گردد.

روز عاشورا اوج برپایی مراسم شبیه‌خوانی در مناطق مختلف استان اردبیل می‌باشد و در این روز تقریبا در تمامی روستاها و میادین مختلف شهرها این مراسم برپا می‌گردد.

تاریخچه شبیه‌خوانی در اردبیل به دوره صفویه برمی‌گردد و برخی “شیخ صفی‌الدین اردبیلی” جد سلاطین صفوی را بنیانگذار آن می‌دانند.
 
“آدام اولئاریوس” یکی از جهانگردان اروپایی در عصر صفویه سفری به اردبیل داشته و در سفرنامه خود در مورد مراسم شبیه‌خوانی چنین می‌نویسد:”با طلوع آفتاب صف تدفین حسین(ع) به راه افتاد، علم‌ها را به اهتزاز درآوردند و با شترها و اسب‌های پوشیده از پارچه آبی در شهر به گردش پرداختند، از روپوش‌ها، تیرهایی آویزان بود و این تیرها مظهری بودند از تیرهایی که دشمن بر حسین (ع) زد، در پشت شترها و اسبها پسر بچه‌هایی نشسته بودند که تابوت خالی حمل می‌کردند برای اینکه فرزندان اسیر حسین(ع) را به خاطر آورند – سر و لباس آنها پر از کاه بود، در پشت اسب‌های دیگر عمامه‌های زیبا، تیر و کمان و تیردان‌های مملو از تیر بود، اینها نماینده سلاح‌های حسین(ع) بودند.”

شبیه‌خوانی معمولا توسط عده‌ای از عزاداران معتقد و با استعداد انجام گرفته و بازیگران آن به دو دسته تقسیم می‌شوند:

۱- موافق‌خوانان، معمولا نقش امامان معصوم و اصحاب اباعبدالله(ع) را اجرا می‌کنند، گویش آنها ادبی بوده و بصورت نظم سخن می‌گویند و مطالب خود را بصورت آهنگین روی دستگاه ماهور و گوشه‌های آن ادا می‌کنند .

۲-مخالف‌خوان‌ها، دسته دیگرند که عمر سعد، شمر و لشکریان یزید را شامل می‌شوند و مطالب خود را معمولا بصورت نثر و با صدای بلند، خشن و خوفناک ادا می‌کنند .

موسیقی، بویژه ابزارهایی مانند طبل و شیپور نقس اساسی در ایجاد شور و هیجان در شبیه‌خوانی بر عهده دارد .

نسخه‌هایی که مورد استفاده شبیه‌خوان‌ها و تعزیه‌گردان‌ها قرار می‌گیرد تماما نثرها و نظم‌هایی می باشند که از قبل به امانت دست بدست و سینه به سینه منتقل شده‌اند .

سرایندگان اشعار تعزیه کاملا مشخص نیستند اما نکته مهم این است که مطالب و تاریخ واقعه کربلا بطور دقیق در شبیه‌خوانی‌ها ملاحظه می‌شود و گروه اجرا معمولا حساسیت ویژه‌ای در مورد اینکه تعزیه اجرا شده حتما منطبق بر واقعیت‌های اتفاق کربلا باشد به خرج می‌دهند .

در این حال درگذشته تعزیه‌خوان‌ها و تعزیه‌گردان‌های قدیمی، نفوذ هنرهای مدرن بویژه تئاتر مدرن، گسترش وسایل ارتباط جمعی و عدم اقدام اساسی در زمینه حمایت از گروه‌های مردمی خطراتی است که شبیه‌خوانی سنتی را مورد مخاطره قرار داده است.

هر شهری در روزهای تاسوعا و عاشورا برنامه خاص و ویژه‌ای دارد و هر کس به تناسب یافته‌ها و دریافت‌های خود به عزاداری می‌پردازد.

 در اردبیل نیز روزهای تاسوعا و عاشورا برنامه‌های خاصی اجرا می‌شود که برنامه شمع‌گردانی یکی از این مراسم‌هاست که در آن عزاداران ۴۱ شمع را به نیت ۴۱ مسجد اردبیل در تشت‌های مخصوص هر مسجد روشن می‌کنند.

 شمع‌گردانی فردی و جمعی صورت می‌گیرد و گاه دسته‌های عزاداری بزرگی هم تشکیل می‌دهند، عموما با پای پیاده این کار انجام می‌شود و در مورد قدمت آن حرف و حدیث گوناگون است اما طبق برخی نقل و قول‌ها مربوط به ۳۰۰ سال پیش می‌شود که بنیان گذارده شده است و قدیمی‌ها معتقدند در اردبیل ۴۱ باب مسجد وجود داشته که این کار هم برای نذر تاسوعا و طلب شفاعت از سقای کربلا و همراهی با همراهان حسین(ع) در شب تاسوعا اندیشیده شده و هم منبعی بوده برای تامین روشنایی مساجد در طول سال که از شمع‌های جمع شده برای روشن نگاه داشتن فضای مسجد استفاده می‌شده است.

لازم به ذکر است این مراسم در اکثر مناطق آذری‌نشین کشورمان برگزار می‌شود که استان آذربایجان شرقی  نیز از جمله استان‌های است که آیین شمع گردانی در آن برگزار می‌شود با این تفاوت که به این مراسم در اذربایجان‌شرقی “شمع‌پایلاما” می‌گویند.

براساس این آیین که در غروب روز نهم محرم(تاسوعا) در اکثر نقاط آذربایجان‌شرقی برگزار می‌شود هر کسی که در طول سال برای گشودن بخت و گرفتن حاجت نذر کرده است در چنین شبی به درب ۴۱ مسجد می‌رود و در هر کدام یک شمع روشن می‌کند.

معمولا صاحبان هیات‌ها از قبل جایگاهی را به این منظور مشخص می‌کنند که محل افروختن شمع است.

درآیین  “شمع‌پایلاما“ی آذربایجان شرقی نیز رسم است که حاجت‌مندان با پای برهنه این رسم را انجام ‌دهند.

شمع‌پایلاما یعنی تقسم کردن شمع بین کسانی که نذر کرده‌اند.

بازگشت اسب بی سرنشین در دشت کربلا یکی از غم‌انگیزترین صحنه‌هایی عاشورا است که به صورت نمادین در شهرهای مختلف استان اردبیل بازآفرینی می‌شود.

برای این منظور اسب سفید رنگی که مجهز به پارچه‌های سبز و سفید است در حالیکه آغشته به خون کرده‌اند به آن تیرو پیکان‌های چوبی نیز متصل می‌نمایند و بعضا کبوترهای خونین‌بال را هم سوار بر اسب کرده و در بین دسته‌ی عزاداران می‌گردانند.

مردان و زنان به احترام ذوالجناح دور این اسب جمع شده و پارچه‌های سبز رنگی که به آن وصل کرده بودند را به عنوان تبرک به خانه می‌برند.

مردم خداجوی اردبیل بنا به احترامی که به اهل‌بیت(ع) دارند با بازسازی صحنه‌های روز عاشورا سعی می‌کنند مصائب و سختی‌های ذریه پاک پیامبر‌اکرم(ص) را تداعی کرده و با خود عهد ببندند که اماما در تمام حالات تو را درک کرده و با تو و خدای تو خواهیم بود.

 این استان همانند سایر نقاط ایران با فرا رسیدن ماه محرم اقدام به احسان نذورات می‌کند.

مردم اردبیل عقیده ویژه‌ای به اطعام از سفر اباعبدالله الحسین(ع) داشته و معمولا از غذای پخته شده نذری برای تبرک و شفای بیماران به تبرک استفاده می‌کنند.

مساجد عمدتا در دهه اول به طبخ غذاهای نذری نظیر آبگوشت و پلو یا مرغ مبادرت می‌ورزند، بعضی از خانه‌ها نیز بنا به یک سنت دیرینه و عمدتا موروثی روزهای خاص احسان می‌دهند.

پخش شربت، شیرینی، انواع نان‌ها و شیر گرم‌، چای و به تازگی انواع ساندویج نیز در زمره نذورات عاشقان و ارداتمندان حضرت اباعبدالله(ع) درسطح استان اردبیل قرار گرفته است.

بعضی از خانه‌ها هیات‌های خود را برای صرف صبحانه‌ای مفصل مرکب از سرشیر، ماست،‌کره، شیر و انواع مرباها و نان‌های روغنی و مغزدار دعوت می‌نمایند بعضی‌ها هم برای ناهار تدارک دارند.

همچنین در این دو ماه بساط سفره‌های نذری حضرت عباس(ع) و فاطمه زهرا(س) و سایر ائمه توسط حاجت‌مندان که حاجت روا شده‌اند، متداول است.

برگزاری عزاداری‌های ماه محرم در اردبیل از قبل بر اساس اسلوب و روش‌های خاصی بوده و هر یک از محلات و دستجات عزاداری اردبیل بر اساس وظایف و شیوه خاص خود که با کمترین تغییراتی از قبل‌ها به یادگار مانده است، صورت می‌گیرد.

جالب این است که افزایش روز به روز محلات و دستجات عزادرای در اردبیل این نظم خاص را برهم نزده و این عزاداری‌ها همچنان با شور و نشاط قبل در اردبیل جریان دارد .

عزاداری‌های حسینی در اردبیل همچنان بر حول و محور محلات شش‌گانه اردبیل که یادگار قبل دور می‌باشد، انجام می‌گیرد و این محلات اصلی با زیر شاخه‌های خود به ترتیب در روزهای مشخصی از محرم برای ابراز عشق و علاقه خود به ساحت اباعبدالله الحسین(ع) روانه خیابان‌ها و در نهایت بازار اردبیل شده و شب‌ها نیز با حضور در مساجد مختلف به عزادرای می‌پردازند .

بر اساس یک سنت تاریخی ،حرکت عزاداران در روزهای عزاداری در بازار به این ترتیب است که در ردیف اول سینه‌زنان و یا زنجیر‌زنان به همراه پرچم دسته، در ردیف بعدی پرچم محله و سپس گروه طبال و در ردیف آخر نیز در صورت وجود اسب گروه اسب‌رانان صورت می‌گیرد .

ترتیب حرکت عزادارن در شب‌های دهه اول محرم نیز به ترتیب گروه طبال در ردیف اول، پرچم دسته‌های سینه‌زنی یا زنجیر‌زنی در ردیف دوم و دسته سینه‌زنان یا زنجیر‌زنان در ردیف آخر می‌باشد.

از روز دوم محرم حرکت دستجات عزاداری محلات ششگانه اردبیل با زیرشاخه‌های خود در خیابان‌ها و بازار اردبیل آغازمی‌شود .

محلات ششگانه اردبیل به ترتیب شامل محله “گازران“، “محله سرچشمه“، “محله عالی‌قاپو“، “محله پیرعبدالملک،”محله اوچدوکان” و محله” طوی” می‌باشد که محلات “گازران”، “سرچشمه” و “عالی‌قاپو” با عنوان نعمتی و محلات “اوچدوکان”، “طوی” و “پیرعبدالملک” با عنوان حیدری مشهور می باشند .

به گفته ریش‌سفیدان محلات شش‌گانه از بین این محلات محله “طوی” با محله” گازران” (اونچی میدان)‘ محله “اوچدوکان” با “سرچشمه” و محله “پیرعبدالملک” با محله “عالی‌قاپو” (دروازه ) محلات برادر خوانده یا هم رتبه خوانده می‌شوند.

این محلات از روز دوم ماه محرم تا هشتم این ماه به ترتیب هر کدام در روزهای مشخص با حضور در خیابان‌های مرکزی شهر اردبیل و سپس با حضور در بازار اردبیل به عزاداری می‌پردازند .

عزاداری در بازار اردبیل از دوم محرم تا هشتم محرم انجام می‌پذیرد و یک روز جمعه ما بین دوم الی هشتم محرم تعطیل است و به این دلیل عزاداری در بازار سرپوشیده و قدیمی انجام نمی‌گردد.

یکی از آیین‌های عزاداری منحصر به فرد در استان اردبیل حضور ورزشکاران نامی در عزاداری است، از جمله این اشخاص می‌توان به حاج حسین رضازاده پهلوان و علی دایی قهرمان دو چهره بین‌المللی ورزشی این استان اشاره کرد.

حضور جهان پهلوان رضازاده در بین مردم و برافراشتن پرچم حضرت ابالفضل(ع) شکوه خاصی دارد که عاشقان حضرتش از دیدن این منظره به وجد می‌آیند و به این می‌اندیشند که دست به دامان  اولیا خدا شدن  چقد دلنشین است.

در هر حال سخن گفتن از آیین و رسم و رسومات عاشقان سرور و سالار شهیدان که هرکدام به طریقی این عشق را تفسیر می‌کنند کار آسانی نبوده و چه بسا امکانپذیر نیست.

در این میان می باشند کسانی که عاشقانه در نهاد خویش با خدا خلوت کرده و برای عزیرترین کسش که همان حسین(ع) باشد اشک ریخته و آنگونه که شایسته است عزداری می‌کنند، ولی کسی از آن خبر نداشته و حتی نمی‌داند چنین عشقبازی وجود دارد.

استان اردبیل با وجود شعرای عاشورایی همچون منزوی، یحیوی، سیفی ومداحان عاشورایی همچون موذن‌زاده، تمدن و وجود مردمانی عاشق و دلباخته اهل بیت، خانه‌ای ساخته‌اند که از نوای موذن‌زاده تا اشعار یحیوی دل هرکس و ناکس را بی اجازه تسخیر می‌کند.

همانگونه که مردم صافدل و پاکباز در ایام محرم دست به درگاه حضرت حق برداشته و عاشقانه می‌گویند: بارالها، حسینی‌مان قرار ده، دعایمان این خواهد بود که: بارالها حسینی‌مان قرار ده، الهی‌آمین.

گزارش: وحید عظیم نیا

انتهای پیام/پ۳