بزرگ‌ترین اپوزیسیون جهان عرب

نام اخوان‌المسلمین که به عنوان یکی از بزرگ‌ترین و بانفوذترین گروه‌های اسلامگرا در چند کشور عربی فعالیت دارد به نام حسن بنا، معلمی مصری که هوادار اتحاد عربی بود، گره خورده است.

اخوان‌المسلمین جنبشی فراملی و اسلام‌گراست که در بسیاری از کشورهای عربی بزرگ‌ترین جریان اپوزیسیون به شمار می‌رود. این جنبش قدیمی‌ترین و بزرگ‌ترین گروه سیاسی اسلامی معاصر است.

به جرات می‌توان گفت این نهضت متأثر از اندیشه‌های سید جمال‌الدین اسدآبادی و در پاسخ به انحطاط داخلی مسلمانان و سلطه بیگانگان بر کشورهای اسلامی، به ویژه بر کشور مصر پدید آمد.

اخوان‌المسلمین برای رسیدن به اهدافش (زنده کردن شعائر اسلامی و مقابله با سلطه اجانب و برقراری حکومت اسلامی) در جبهه‌های مختلف فرهنگی، نظامی و سیاسی به مبارزه پرداخت و در این رهگذر چند بار به دست حکومت ملک فاروق منحل و طی آن شمار زیادی از اعضای آن دستگیر و اعدام شدند.

اخوان‌المسلمین که با شعار «خدا ولی‌نعمت ما، قرآن قانون ما، پیامبر راهنمای ما، جهاد راه ما و مرگ در راه خدا منتهای آرزوی ماست» پا به عرصه حیات گذاشت در وب‌سایت خود تحقق شریعت اسلامی در همه امور را هدف غایی خود عنوان می‌کند.

آنچنان که رهبران این گروه تاکید دارند اخوان‌المسلمین آرزومند یکپارچگی اتحاد کشورهای عربی ـ اسلامی است و آزادسازی آنها از بند امپریالیسم را دنبال می‌کند.

یکی از سخنگوهای این گروه در گرماگرم منازعات تبلیغاتی انتخابات اخیر ریاست‌جمهوری مصر در واکنش به انتقادات رسانه‌های نزدیک به شورای نظامی آرمان این گروه را «اصلاحات، دموکراسی، آزدای و مراجعه به آرای عمومی در تصمیم‌سازی‌ها» تعریف کرد.

حسن بنا تحت نفوذ اصلاح‌طلبانی چون محمد عبده و رشید رضا بود و عمیقا اعتقاد داشت قرآن و سنت راه بی‌نقص رستگاری است، دولت‌های اسلامی باید بر مبنای باورهای الهی مدیریت شده و در نهایت به حاکمیتی یکپارچه تبدیل شوند. رویای حسن بنا احیای روزهای درخشان امپراتوری اسلامی از اسپانیا تا اندونزی و پایان دادن به سلطه غرب بر کشورهای اسلامی بود.

شاید همین دیدگاه و ایدئولوژی بود که این گروه را مغضوب همه حاکمیت‌های غربگرا در کشورهای عرب کرده بود.

حسن بنا مارس ۱۹۲۸ جمعیت اخوان‌المسلمین (الاخوان‌المسلمون) را با شش عضو طرفدار و شاگردان محلی تشکیل داد. هنوز دو سال از شکل‌گیری این جنبش نگذشته بود که تقریبا در همه ولایات مصر دفتر داشت و یک دهه قبل فقط در مصر حدود ۵۰۰ هزارنفر به عضویت آن درآمده بودند.

در این هنگام قرائت او از اسلام، خشم و مخالفت نهادهای رسمی مذهبی مصر را برانگیخته بود، اما حسن بنا سعی کرد بدون آن که با این نهادها درگیر شود از آنان فاصله بگیرد.

او و همفکرانش سوار بر موج نارضایتی از حضور فراگیر خارجی‌ها در مصر و تسلط آنان بر همه امور موفق شد تشکیلاتی فراگیر ایجاد کند. ساختار اجتماعی خاص اخوان‌المسلمین که در سطح محلات فعال بود به رشد سریع و قدرت گرفتن این مجموعه منجر شد.

دامنه فعالیت اخوان‌المسلمین مسائلی چون عملکرد مستعمراتی غربی‌ها در مصر، بهداشت عمومی، خط‌مشی آموزشی و نابرابری‌های اجتماعی و ناسیونالیسم عربی را در برمی‌گرفت.

حدفاصل سال‌های ۱۹۴۸ و ۱۹۴۹ و به فاصله اندکی پس از آن که جنبش با ثبت‌نام و ساماندهی داوطلبان اقدام به اعزام آنان به جبهه‌های جنگ با اسرائیل در منازعه ۱۹۴۸ اعراب و اسرائیل کرد تنش بین حاکمیت پادشاهی وقت مصر و اخوان‌المسلمین بالا گرفت.

محمد نکراشی پاشا،‌ نخست‌وزیر وقت مصر برای مقابله با محبوبیت در حال فزونی اخوان‌المسلمین و پس از افزایش گمانه‌زنی‌ها پیرامون برنامه‌ریزی این گروه برای کودتا با صدور حکمی ادامه فعالیت این گروه را در واپسین روزهای سال ۱۹۴۸غیرقانونی اعلام کرد.

مدتی بعد نکراشی ‌پاشا به قتل رسید. این حادثه بهانه‌ای به دست دولتی‌ها داد تا علاوه بر مصادره اموال اخوان‌المسلمین شمار زیادی از فعالان این گروه را روانه زندان کنند.

حسن بنا بلافاصله پس از ترور نکراشی‌پاشا با صدور بیانیه‌ای این اقدام را محکوم کرده و یادآور شد ترور در اسلام مذموم شمرده شده است.

با این حال مرگ نکراشی‌پاشا طرح ترور حسن بنا را کلید زد. او قرار بود صبح دوازدهم فوریه سال بعد با زکی‌علی پاشا، از وزرای کابینه و نماینده پادشاه در ساختمان جماعه‌الشبان قاهره که به نوعی ساختمان مرکزی اخوان‌المسلمین تلقی می‌شد، دیدار داشته باشد.

وزیر هیچ‌گاه به جماعه‌الشبان نرفت. ساعت حدود پنج عصر بود که حسن بنا و عبدالکریم منصور، بردار زنش در برابر ساختمان منتظر تاکسی بودند که هدف رگبار دو مرد مسلح نقابدار قرار گرفتند.

حسن بنا بر اثر شدت جراحات وارده در بیمارستان جان باخت تا اخوان‌المسلمین موسس محبوب خود را از دست بدهد.

با این حال مرگ حسن بنا پایان اخوان‌المسلمین نبود و این گروه پس از مرگ بنیانگذار خود به راهش ادامه داد.

پس از ترور حسن بنا بتدریج تحولی در جنبش اخوان‌المسلمین صورت گرفت. این تحول اصولی، جایگزین کردن راهکارهای مسالمت‌آمیز به جای مبارزه مسلحانه علیه رژیم و سلطه بیگانگان بود.

این رویکرد که ناشی از ناامیدی از مؤثر بودن راه‌حل نظامی بود از محبوبیت و کارآیی اخوان‌المسلمین کاست.

در نتیجه گروه‌های جدید اسلامی (مانند جهاد اسلامی مصر) که اغلب متأثر از اخوان المسلمین بودند، اما بر مبارزه نظامی پافشاری می‌کردند، پا به میدان گذاشتند.

با این حال تأثیر عمیقی که این جنبش بر روند مبارزات مردم مصر و جهان اسلام داشته، غیرقابل انکار است.

اخوان‌المسلمین مصر در اعتراضات سال ۲۰۱۱ مصر که به سقوط حکومت حسنی مبارک، رئیس‌جمهور پیشین این کشور انجامید، فعالانه مشارکت داشت.

رضا سادات / جام‌جم