به هر سو رو کنى خدا مى بینى

وَ لِلّهِ الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ فَأَیْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللّهِ إِنَّ اللّهَ واسِعٌ عَلیمٌ

از آن خداست! مشرق و مغرب، و به هر سو رو کنید، خدا آنجاست! خداوند بى نیاز و داناست!

در شأن نزول این آیه روایات مختلفى نقل شده است:

«ابن عباس» مى گوید: این آیه مربوط به تغییر قبله است، هنگامى که قبله مسلمانان از «بیت المقدس» به «کعبه» تغییر یافت، یهود در مقام انکار بر آمدند و به مسلمانان ایراد کردند که مگر مى شود قبله را تغییر داد؟(۱)

آیه نازل شد و به آنها پاسخ داد که شرق و غرب جهان از آن خدا است.

در روایت دیگرى مى خوانیم: این آیه در مورد نماز مستحبى نازل شده است که هر گاه انسان سوار بر مرکب باشد به هر سو که برود (هر چند پشت به قبله باشد) مى تواند نماز مستحبى بخواند.(۲)

بعضى دیگر از «جابر» نقل کرده اند پیامبر(صلى الله علیه وآله) گروهى از مسلمانان را به یکى از میدان هاى جنگ فرستاد، شب هنگام که تاریکى همه جا را فرا گرفت نتوانستند قبله را بشناسند و هر گروهى به سوئى نماز خواندند، هنگام طلوع آفتاب دیدند همگى به غیر جانب قبله نماز گزارده اند، از پیامبر(صلى الله علیه وآله)سؤال کردند، آیه فوق نازل شد و به آنها اعلام کرد نمازهایشان در چنین حالتى صحیح بوده(۳) (البته این حکم شرایطى دارد که در کتب فقهى آمده است).

۱٫ «مستدرک»، ج ۳، ص۱۷۵، ح ۳۲۹۷ ـ ۹; «مجمع البیان»، ذیل آیه مورد بحث; «بحار الانوار»، ج۴، ص ۱۰۵ و ۱۰۶; «تفسیر امام حسن عسکرى(علیه السلام)»، ص۴۹۲، ح ۳۱۲٫
۲٫ «وسائل الشیعه»، ج ۴، ص ۳۳۲ و ۳۳۳; «تفسیر عیاشى»، ج ۱، ص۵۶، ح ۸۰; «بحار الانوار»، ج ۸۱، ص۷۰ ; «مجمع البیان»، ذیل آیه مورد بحث.
۳٫ «بحار الانوار»، ج ۸۱، ص۳۱ ; «مجمع البیان»، ذیل آیه مورد بحث.
 

هیچ مانعى ندارد که همه شأن نزول هاى فوق براى آیه ثابت باشد، و آیه، هم ناظر به مسأله تغییر قبله باشد، هم خواندن نماز نافله بر مرکب، و هم نماز واجب به هنگام نشناختن قبله.

از این قبل اصولاً هیچ آیه اى اختصاص به شأن نزول خود ندارد، و مفهوم آن باید به صورت یک حکم کلّى در نظر گرفته شود و اى بسا از آن احکام گوناگونى استفاده شود.