خطر: این دایناسور هم تیغ دارد، هم گاز می‌گیرد! – اخبار علمی

عرفان خسروی :پل سرینو (Paul Sereno) به خاطر سه چیز مشهور است: اول این‌که یکی از خوش‌تیپ‌ترین و محبوب‌ترین دیرینه‌شناس نسل خود است و وقتی قرار است جلوی دوربین مستندسازها قرار بگیرد، از هر مجری حرفه‌ای برنامه‌های علمی بهتر به نظر می‌رسد؛ دوم این‌که پیش از اشتغال به دیرینه‌شناسی یک نقاش، طراح و گرافیست ماهر بوده و نه تنها می‌تواند از موجوداتی که کشفشان کرده و درباره آن‌ها صحبت می‌کند، نقاشی‌های خیره‌کننده‌ای ترسیم کند، به‌عنوان یک گرافیست ماهر، اینفوگراف‌های علمی و نمودارهایی منحصر به فرد در تمام مقالات و کتاب‌هایش دیده می‌شود که لب کلام او را در فضایی اندک ترسیم‌کرده و البته او این نمودارها را از سال ۱۹۸۶/۱۳۶۵ تا کنون با دست رسم می‌کند؛ و سومین و مهم‌ترین ویژگی او پشت‌کارش در اکتشاف دایناسورها و دیگر موجودات هم‌عصر آن‌ها به‌خصوص در نواحی مختلف شمال و جنوب آفریقاست.
این بار نیز پل در مقاله‌ای ۲۲۵ صفحه‌ای کشف یک عضو جدید خانواده‌ای از دایناسورهای گیاه‌خوار عجیب اوایل دوران ژوراسیک را گزارش کرده‌است. البته او در این مقاله نه تنها به کشف اخیرش پرداخته، بلکه در این مقاله بسیار طولانی یک مرور کامل روی بقیه اعضای این خانواده انجام داده و درباره فرگشت ویژگی‌های عجیب آن‌ها صحبت کرده‌است. دایناسوری که به تازگی توسط پل توصیف شده، جزء خانواده هترودونتوسوریدهاست.
شرح عکس: تصویر بازسازی‌شده سر پگوماستکس در حالت زنده و نیز جمجمه بازسازی شده این دایناسور. به تیغ‌هایی که در حقیقت پرهای تغییرشکل یافته هستند و نیز دندان‌های نیش این دایناسور گیاه‌خوار توجه کنید.

چه چیزی درباره هترودونتوسوریدها عجیب است؟
نام این خانواده از نام نخستین هترودونتوسوریدی که دانشمندان ده‌ها سال پیش کشف کردند گرفته شده‌است: Heterodontosaurus که در اوایل دوره ژوراسیک در جنوب آفریقا می‌زیست، دایناسوری کوچک (به اندازه یک بوقلمون یا حتی کوچک‌تر) بود که اغلب از گیاهان تغذیه می‌کرد. درواقع دلیل خاصی برای این‌که بگوییم شکار هم می‌کرده نداریم، برعکس ساختمان دندان‌ها، منقار کوچک جلوی دهانش، آرواره‌ها و نیز دایناسورهای خویشاوند و مشابهش، همگی دلیل گیاه‌خوار بودن این دایناسور دوپای کوچولو بود. اما یک ویژگی خیلی خیلی عجیب در این دایناسور وجود داشت که نه تنها در میان دایناسورها،‌ بلکه در میان تمام خزندگان بی‌نظیر بود: دندان‌های نیش.
برخلاف پستانداران که اغلب دارای سه نوع دندان آسیا، نیش و پیش هستند، هرگونه از خزندگان تنها یک مجموعه کمابیش یکسان از دندان در دهان خود دارند. به عبارت دیگر پستانداران «ناجوردندان» (Heterodont) هستند ولی خزندگان «جوردندان» (Homodont) هستند. یکی از مهم‌ترین دلایل جوردندان بودن خزندگان، جدی نبودن کاربرد دندان در آن‌هاست. برخلاف پستانداران که غذا را در دهان خود می‌جوند، خزندگان غذا را با کمک دندان‌ها یا منقار خود می‌گیرند و به صورت تکه‌ای بزرگ درسته قورت می‌دهند. در این میان، دایناسورهای گیاه‌خوار یک استثنای بزرگ هستند. گرچه دایناسورهای گیاه‌خوار (از جمله هترودونتوسوریدها) خزنده هستند و ارتباط فرگشتی با پستانداران ندارند، اما مثل پستانداران غذا را در دهانشان می‌جویدند، بنابراین دندان‌بندی پیچیده‌تری داشتند و در میان همه آن‌ها خانواده هترودونتوسوریدها به جز دندان‌های معمول گیاه‌خواری که برای جویدن الیاف گیاهی مناسب بودند، دندان‌های نیش نوک تیز و بلندی شبیه دندان‌های نیش پستانداران نیز داشتند. این که این دندان‌ها به چه درد می‌خورده خیلی مشخص نیست، ولی احتمالاً در نزاع‌های درون‌گونه‌ای (مثلاً نزاع بین نرها بر سر قلمرو) به کار می‌رفته است. نام هترودونتوسوریدها از همین واژه «ناجوردندان» (هترودونت) گرفته شده و به معنی «سوسمار ناجوردندان» است.
کشف جالب دیگری که درباره این خانواده صورت گرفت، کشف یک نمونه از اعضای این خانواده دایناسورها در چین بود. علاقه‌مندان به دنیای دیرینه‌شناسی می‌دانند که در سرزمین چین، سنگواره‌هایی بسیار ظریف‌تر از بقیه جهان باقی مانده است و ساختارهایی در این سنگواره‌ها قابل شناسایی هستند که در بقیه مناطق جهان در سنگواره حفظ نشده اند. کشف چینی‌ها، یک هترودونتوسورید پردار با پرهایی بیشتر شبیه تیغ‌های بلند جوجه‌تیغی در پشت این دایناسور بود. با توجه به این کشف و چندین نمونه دایناسور پردار دیگر که در چین کشف کشده‌اند، می‌دانیم نه تنها این دایناسور بلکه همه دایناسورها دست‌کم ساختارهایی پرمانند، اگرچه نه در همه موارد شبیه شاه‌پر پرندگان، اما دست‌کم شبیه پرهای کرک‌مانند جوجه پرنده‌ها داشته‌اند و در برخی از آن‌ها این پرهای ابتدایی کرک‌مانند، به شکلی دیگر یعنی شبیه تیغ‌های تیز جوجه‌تیغی فرگشت یافته‌اند.

کشف جدید چه می‌گوید؟
کشف جدید نه تنها به عنوان یک هترودونتوسورید کوچک ۴۰ سانتی‌متری (کوچک‌تر از گربه خانگی) که مثل بقیه خویشاوندانش پرهای تیغ‌مانند و دندان‌های نیش تیزی داشته، جلب توجه می‌کند، بلکه نکات تاریکی که پیش‌تر از این درباره فرگشت و موفقیت هترودونتوسوریدها در دوره ژوراسیک نمی‌دانستیم برای ما روشن می‌کند. پل سرینو، نام این دایناسور را به خاطر آرواره‌های قدرتمندش که به کار خردکردن الیاف گیاهی می‌آمده Pegomastax africanus (آرواره کلفت آفریقایی) نهاده است. اما از همه عجیب‌تر این‌جاست که کشف جدید سرینو، توسط خود او پیدا نشده است. درحقیقت سنگواره این دایناسور در دهه ۱۹۶۰/۱۳۴۰پیداشده بود و زمانی که سرینو تصمیم می‌گیرد نمونه‌های هترودونتوسوریدهای سراسر جهان را مورد بررسی قرار دهد، متوجه این نمونه خاک‌خورده می‌شود که ده‌ها سال پیش در آفریقای جنوبی کشف شده بود و کسی نمی‌دانسته یک گونه جدید از این خانواده قدیمی دایناسورها بوده است.
۵۳۵۳

  دانلود