درباره خشونت رسانه‌ای و کودکان

به عبارت بهتر، تلویزیون و برنامه‌های آن برای کودکان هم یک فرصت است و هم تهدید و این شیوه استفاده از آن است که خیر و شر بودن این جعبه جادو را رقم می‌زند اما از سوی دیگر، اهمیت نقش تلویزیون در تربیت کودکان صرفا به قدرت و کارکردهای این رسانه برنمی‌گردد، بلکه بر روان‌شناسی رشد و ویژگی‌های رفتاری کودکان مبتنی است.

تحقیقات زیادی به وسیله دانشمندان، پزشکان و متخصصان اطفال و محققان کودک در کشورهای مختلف انجام شده است تا علت تاثیرگذاری خشونت تلویزیونی بر رفتار کودکان کشف شود.

به نظر می‌رسد علت این تاثیرگذاری باورپذیری بالا و همچنین الگوپذیری کودکان از برنامه‌های تلویزیون است، به طوری که کودکان فکر می‌کنند اگر آنها نیز مانند شخصیت‌های جنایتکار تلویزیون رفتار کنند هم قهرمان می‌شوند.

واقعیت این است کودکان از لحاظ رشدی هنوز قدرت تحلیل و تصور انتزاعی ندارند و تشخیص مرز حق و باطل در آنها به مرحله پختگی و کمال نرسیده است، لذا بیشتر در برابر الگوهای رسانه‌ای منفعل و مقلد هستند تا منتقد و مقاوم.

به عنوان مثال تحقیقی انجام شد که در آن کودکان را به ۲ گروه A و B تقسیم کردند و به گروه A فیلمی را نشان دادند که در آن یک کودک عروسکش را بشدت کتک می‌زد و به کودکان گروه B فیلمی نشان داده شد که در آن همان کودک با عروسکش مهمانی چای برگزار کرده بود.

کودکان گروه A با رفتاری مشابه همان شیوه فیلمی که دیده بودند عروسکشان را کتک زدند و در مقابل، کودکان گروه B با مهربانی با عروسک‌ بازی کردند. با تحقیق درباره تاثیر برنامه‌های خشونت‌آمیز تلویزیون بر کودکان و نوجوانان معلوم شده است که آنها:

۱ ـ ترس از خشونت ندارند.

۲ ـ بتدریج می‌پذیرند خشونت راهی برای حل مشکل است.

۳ ـ به تقلید خشونت می‌پردازند.

۴ ـ ناخودآگاه با شخصیت‌های خاصی چه قربانیان و چه قربانی‌کنندگان همانند‌سازی می‌کنند. گفتنی است همانند‌سازی، ناآگاهانه و بسیار خطرناک است، ولی الگوبرداری آگاهانه است.

یکی از مباحثی که امسال بویژه با پخش سریال «مختارنامه» مطرح شد، تاثیر خشونت تلویزیونی بر کودکان بود و حتی به مرحله هشدار رسید.

در مورد مختارنامه و سریال‌های مشابه البته نمی‌توان قصور را به گردن سازندگان و صدا و سیما انداخت. واقعیت این است که تلویزیون مجبور است برای رده‌های سنی مختلفی برنامه تهیه کند که هر کدام از این طیف، نیازها و ویژگی‌های خاص خود را دارند و برنامه‌های مورد نیاز‌شان را می‌طلبند.

قرار نیست مثلا یک کودک هشت ساله در ساعت ۱۰ شب به تماشای تلویزیون بنشیند و به طور کلی برنامه‌هایی را که متعلق به بزرگسالان است، تماشا کند.

هرچند رسانه ملی باید مبتنی بر اصول مخاطب‌شناسی، کنداکتورهای خود را تنظیم کند یا با زیرنویس و اعلان، برنامه‌هایی که مناسب کودکان نیست را مشخص کرده و والدین را به منع تماشای کودکان خود ترغیب کند، که این کار نیز صورت می​گیرد اما این اتفاق بیش از آن‌که در سازمان صدا و سیما رخ دهد باید در نهاد خانواده به یک رفتار و الگوی نهادینه تبدیل شود.

کودکان باید بیاموزند همان‌طور که لباس و کفش و دیگر وسایل بزرگ‌ترها مناسب سن و سال آنها نیست، همین منطق در ارتباط با برنامه‌های تلویزیونی نیزصادق است.

کنترل و هدایت خشونت در برنامه‌های تلویزیونی صرفا به وجوه زمانی و کمی آنها محدود نمی‌شود و بیش از این باید در تولید محتوا و مضامین رسانه‌ای به این مهم التزام داشت حتی یک برنامه کودک و کارتون نیز می‌تواند سرشار از رفتارهای خشونت‌آمیز باشد، لذا در انتخاب قصه و شخصیت‌پردازی‌های کارتونی نیز باید توجه داشت آنها مشوق خشونت نباشند.

گاهی این شخصیت‌ها به واسطه محبوبیتی که نزد کودکان دارند به الگوی مجازی بدل می‌شوند که کودک با آنها همانندسازی کرده و رفتارهای خشن را می‌آموزند. اساسا خشونت یک رفتار اکتسابی و آموختنی است و هیچ کودکی ذاتا پرخاشگر نیست.

روان‌شناسان و نظریه‌پردازان رسانه‌ای برای کاهش تاثیرات منفی و از جمله خشونت تلویزیونی در کودکان به والدین توصیه می‌کنند:

۱ـ به برنامه‌هایی که کودکان می‌بینند توجه کنید و بعضی از آنها را همراه کودک خود ببینید. چنانچه کودک خود را هنگام تماشای برنامه‌های خاص تلویزیونی همراهی کنید، می‌توانید سوال‌های او را بهتر برایش توضیح دهید و جلوی کج فهمی او را بگیرید.

۲ـ‌ زمان تماشای برنامه‌های تلویزیونی را محدود کنید. توجه داشته باشید تلویزیون را نباید در اتاق خواب بچه‌ها قرار دهید. با این عمل خود باعث می‌شوید کودک با اثرات منفی برنامه‌های خشونت‌آمیز تلویزیونی به خواب نرود؛ همچنین نظم ساعت خواب و بیداری او مختل نمی‌شود.

۳ـ به کودکان خود تذکر بدهید، اگرچه هنرپیشه در حقیقت مجروح نشده یا به قتل نرسیده است، ولی این‌گونه خشونت‌ها در دنیای واقعی یا بسیار دردناک است یا منجر به مرگ می‌شود.

۴ـ وقتی برنامه‌های خشونت‌آمیز پخش می‌شود یا کانال را عوض کنید یا تلویزیون را خاموش کنید. توضیح دهید مشکل آن برنامه چیست و به گونه‌ای با منطق در خور فهم کودک، آسیب و ضرر موجود در آن برنامه را توضیح دهید تا میل کودک یا اصرار او برای تماشای این‌گونه برنامه‌ها کاهش یابد.

۵ـ در حضور بچه‌ها صحنه‌های خشونت‌آمیز را تایید نکنید و بگویید بدترین شیوه برای حل یک مشکل است.

۶‌ـ تاثیر هم‌سن و سالان و دوستان و همکلاسی‌ها باید به حداقل برسد. به این منظور با والدین بچه‌های دیگر تماس بگیرید و در مورد نوع برنامه‌های تلویزیون و مدت زمان مناسب برای تماشای تلویزیون توافق کنید.

واقعیت این است که ایجاد و ترویج خشونت در کودکان نمی‌تواند تاثیر مستقیم تلویزیون باشد و کودک به عنوان یک مخاطب تحت شرایط و زمینه و بسترهای تربیتی و فرهنگی ـ اجتماعی پیام‌های رسانه‌ای را دریافت و تاویل می‌کند. نظریه‌پردازان رسانه‌ای نیز معتقدند تلویزیون می‌تواند به امکان خشونتی که در محیط زندگی کودک وجود دارد دامن بزند، اما ریشه‌های خشونت را باید در فراتر از مرزهای رسانه‌ای جستجو کرد.

سید رضا صائمی