دکه‌های روزنامه‌فروشی در آیینه تاریخ

روایت ها متفاوت است. برخی می گویند اولین توزیع کنندگان روزنامه در ایران بچه هایی بودند که فریاد روزنامه سر می دادند و برخی تیترها را می خواندند. برخی هم می گویند روزنامه های دولت ساخته، نظام توزیعی دولت ساخته داشتند و کارمندان دولت نخستین توزیع کنندگان جراید ایران بودند. از آن روزها تا الان تحولات زیادی دور و بر نظام توزیع نشریات اتفاق افتاده است.

سیدفرید قاسمی، محقق تاریخ مطبوعات در ایران نوشته است نخستین توزیع کنندگان مطبوعات، دولتی و بیشتر پستچی ها بودند.

دریافت انعام غیرقانونی از مردم و توزیع نامناسب روزنامه، دولت را به این فکر انداخته تا صنوفی مثل بلورفروش و خراز را هم به این صنف وارد کند. با به وجود آمدن بخش خصوصی روزنامه دار این فکر پدید آمد وکیلی برای توزیع جراید انتخاب شود. این بود که حدود سال ۱۲۹۷ شمسی، نخستین اتحادیه توزیع کنندگان نشریات به نام اتحادیه پخش جراید تاسیس شد، کمی بعدتر از آن روزنامه اطلاعات تاسیس شد و اتاق توزیعی در آن به وجود آمد که کار توزیع روزنامه را انجام می داد. مثل هر صنف دیگری، روزنامه فروشان هم باهم اختلاف درونی داشتند. این اختلاف حتی گاهی به مطبوعات هم کشیده می شد تا جایی که روزنامه ناهید در شماره ۸ خود شعری چاپ کرد و آنها را به اتحاد دعوت نمود. اما اختلافات ادامه داشت تا زمانی که همه به این نتیجه رسیدند زیر بیرق حاج محمد سقا ـ یکی از پیشکسوتان این عرصه ـ جمع شوند و «سازمان مطبوعات ایران» را سال ۱۳۱۰ تاسیس کنند.

پایمردی حاج محمد سقا و یارانش در این دوره بود که دولت را مجاب کرد روزنامه فروشی را به عنوان یک کسب به رسمیت بشناسد. سازمان مطبوعات ایران نخستین تشکلی بود که از روزنامه فروشان شکل گرفته بود. تشکل های دیگری نیز تحت عنوان اتحادیه صنف فروشندگان و توزیع کنندگان جراید و مجلات داخلی، اتحادیه فروشندگان نشریات خارجی، اتحادیه فروشندگان جراید داخلی کشور، شرکت تعاونی تهیه و توزیع فروشندگان جراید داخلی و شورای اسلامی اتحادیه فروشندگان جراید داخلی کشور در سال های بعد تاسیس شد.

● از دوچرخه تا کیوسک

در یکی از معدود نوشته های مربوط به تاریخچه کیوسک های روزنامه فروشی آمده که در این سال ها، افراد پیاده توزیع کننده روزنامه بودند و بعدها با طولانی شدن مسافت ها به دوچرخه مجهز شدند و کمی بعدتر هم دوچرخه های موتوردار و موتور گازی خریدند تا راحت تر بتوانند در خیابان ها گشت بزنند و روزنامه ها را به محل کار و منزل مردم برسانند.

در ادامه این نوشته آمده است بعدها میزهای کوچکی در برخی معابر گذاشته شد که نسخه ای از نشریات چاپ شده روی آن قرار می گرفت. شاید بتوان این میزها را نخستین مراکز فروش نشریه دانست. با افزایش تعداد مطبوعات و نیز خطراتی مثل خیس شدن مطبوعات زیر برف و باران، روزنامه فروش ها کم کم به فکر کیوسک افتادند. این که نخستین کیوسک روزنامه فروشی در چه تاریخی تاسیس شده بدرستی معلوم نیست، اما قراینی برای آن وجود دارد. ازجمله عبارتی که یکی از نمایندگان مجلس شانزدهم شورای ملی (۱۳۲۸ تا ۱۳۳۰) گفته است: «بتازگی در تهران تعداد ۱۲۰ دکه چوبی برای فروش برخی روزنامه ها تاسیس شده است.» طرح تاریخ شفاهی آقایی به نام حسینی مقدم در مشهد تاریخ نخستین دکه مطبوعات این شهر را به حدود سال ۱۳۳۲ برمی گرداند، اما سند دیگری متعلق به کمی قبل تر از سال های دهه ۳۰ وجود دارد که بیان می کند سال ۱۳۲۴ عده ای از اوباش، به روزنامه فروشی های ملایر حمله کرده اند. این سند نشان می دهد روزنامه فروشی ها قبل از آن مکانی مستقل داشتند اگرچه نامی از دکه یا کیوسک برده نشده است. اما این روزها در همه جا هم نباید برای خرید مطبوعات به دنبال کیوسک بود چرا که در برخی از شهرها صنف لوازم التحریر متصدی فروش نشریات است و در برخی شهرها مثل تهران هم می توان در بعضی جاها روزنامه صبح را به همراه پنیر و خامه از سوپر مارکت تهیه کرد.

● قوانینی برای روزنامه فروشان

نخستین آیین نامه سال ۱۳۲۰ تحت عنوان آیین نامه فروش، پخش و انتشار روزنامه و مجله به تصویب رسید. سال ۱۳۴۴، این آیین نامه دستخوش اصلاح شد. بعد از انقلاب اسلامی، کیوسک ها به محلی برای فروش انواع و اقسام کالاهای مربوط و غیرمربوط تبدیل شده بود. این مساله باعث شد شورای انقلاب اسفند ۵۸ آیین نامه نمایندگی توزیع و فروش نشریات را به تصویب خود برساند. با همه این حرف و حدیث ها برای اتحادیه و قانون روزنامه فروشان، همه می دانند کیوسک ها اگر نبودند چه مشکلی برای نظام توزیع مطبوعات ایرانی ایجاد می شد. روزنامه فروش ها بخشی از تاریخ و فرهنگ این کشورند.