سفری به جاذبه‌های دیدنی کویر لوت

موقعیت زمین‌ساختی بلوک لوت از شرق با گسل نهبندان و حوضهٔ فلیشی خاور ایران و از غرب با گسل نای‌بند و بلوک طبس محدود شده و مرز شمالی این بلوک به فروافتادگی جنوب کاشمر و مرز جنوبی آن با فرونشست جازموریان در غرب بلوچستان بسته شده است.به همین دلیل این منطقه جایگاه رخداد زمین لرزه‌های بزرگ و مهمی بوده است. این منطقه گود و فروافتاده با حداقل ارتفاع ۱۹۰ متر نسبت به سطح دریا، در مجاورت کوه‌های مرتفع هندوکش در شرق، محلی وزش بادهای دائمی و تقریبا شدید با روند شرقی-غربی است که با نام بادهای بیست روزه سیستان معروف شده‌اند.

وزش دائمی و شدید این بادها در گسترهٔ لوت در ایجاد زمین‌ریخت‌شناسی منطقه نقش اصلی دارد. حوضه آب‌خیز کویر لوت یکی از خشک‌ترین حوضه‌های آبی ایران با ۱۹۹۰۰۰ کیلومتر مربع، بیش از ۱۰ درصد از مساحت کشور را به خود اختصاص داده است. رودهای چندانی در آن جاری نیستند و اغلب سیلابی و فصلی هستند.گسترهٔ متنوع دشت و کویر لوت، مجموعه‌ای نمایشگاهی از شگفت‌انگیزترین عوارض و پدیده‌های زمین‌ساختی بیابانی است که مشاهده و مطالعهٔ هر یک از آنها، با ایجاد علاقه و انگیزه، دانش‌های ارزشمندی را در اختیار علاقه‌مندان محیط زیست بیابانی قرار می‌دهد.

۱. کلوت

یکی از شگفت‌انگیزترین ساختارهای زمین ریخت شناسی ایجاد شده در کویر لوت، کلوت است؛ منطقه‌ای که چشم‌انداز طبیعی آن از دور به خرابه‌های شهری بزرگ می ماند. مجموعهٔ زمین‌ریخت‌شناسی فرسایشی کلوت‌ها در ۴۳ کیلومتری شهداد (۲۴ کیلومتری ده‌سیف) در مساحتی به عرضی متوسط ۸۰ کیلومتر و طولی متوسط ۱۴۵ کیلومتر تشکیل شده‌اند.

کلمهٔ کلوت یک کلمهٔ بلوچی از دو جزء کلولوت به معنای شهر لوت (لوت به معنای خشک) است. هنوز هم از کلمهٔ کلاته در بسیاری از نقاط جنوب خراسان و سیستان و بلوچستان به عنوان آبادی یاد می‌شود. منظور از کلوت یا شهر لوت، تپه‌هایی با شکل‌های مختلف از جنس رسی و گچ هستند.

این عوارضی که تقریبا تمامی سطح غربی لوت مرکزی را پوشانده‌اند، در اثر عمل باد و آب به شکلی ساختمان‌های تخریب شده قدیمی هستند که گویا در گذشته دور در آنجا زندگی رواج داشته است. در حالی که این طور نبوده و آثار آبادانی و کشاورزی در آنها دیده نمی‌شود.

برخی از کاوشگران کویر لوت، طرز تشکیل کلوت‌ها را حاصل بارندگی‌های موقتی در بیابان می‌دانند که آب با خاک سطح زمین، خمیری درست میکند و پس از خشک شدن، وزش باد آنها را با خود میبرد و کم کم حفره‌ها و چاله‌هایی در اثر آن به وجود می‌آیند. این حفره‌ها بزرگ‌تر می‌شوند و در نهایت به صورت دالان‌های کلوت دیده خواهند شد.

نتایج مطالعات میدانی نشان می‌دهند که عمل انتقالی ذرات از روی کلوت‌ها به داخلی گودال‌ها به صورت دوره‌ای انجام شده است. در واقع این امر نشان‌دهنده عمل فرسایش آب و باد به همراه هم یا به طور متناوب در دوره‌های خشک و تر است. تفاوت شکلی کلوت‌ها در طول آنها به وضوح دیده می شود به طوری که در برخی نقاط کلوتها بسیار کوتاه می شود (مانند چند محدوده کوچک در اطراف شهداد) و به آنها کلوتک گفته می‌شود. کلوتها عموما در اثر طغیان‌های فصلی و برش دیواره‌های آنها به وجود آمده‌اند. این دیواره‌های بریده شده در برابر فرسایش، نسبت به بقیهٔ قسمتها مقاومت بیشتری دارند.

در بین کلوت‌ها، اراضی شور کویری وجود دارند که به دلیل سطح آب زیرزمینی بالا و گچ، سطح آنها شخم خورده یا به صورت چند ضلعی درآمده است. در زیر لایهٔ سطحی این کویرها در عمق ده تا بیست سانتی متری، لایه‌ای سخت از جنس املاح نمک‌های کلسیم، سدیم و منیزیم وجود دارد. شوری کویرهای شخم زده کمتر از کویرهای دیگر همچون کویر چند ضلعی، سفید، زرد و… است. به همین سبب امکان رویشی برخی گیاهان به شرط تأمین آب در آنها فراهم است.

با وجود زمین‌لرزه‌های فراوان در گسل‌های حواشی کویر لوت ایران، ساختار مرتفع، فرسایش یافته و ناپیوستهٔ کلوت‌های درست شده در گستره کویر لوت را زمین لرزه ویران نکرده است. مجموعهٔ کلوت‌ها، منظره شهری را به نمایش می‌گذارد که از برج و باروهای تراشیده شده به دست باد و باران در امتداد موقعیت‌های جغرافیایی معین، خیابان‌بندی‌های تقریبا منظم درست شده است؛ سازه‌ای داغ و بسیار سوزان که به نظر می‌رسد هیچ موجود زنده‌ای در آن وجود ندارد، اما بازدیدکنندگان فراوانی را به سمت خود می‌کشاند.

در کنار کلوت‌های لوت، کمپی کویری بنا شده است که در گویش محلی مردمان شهداد به آن کوتو می گویند. کوتو در زبان محلی، به معنای سرپناه گرد (گرد خانه) و آلاچیق است، سایت کوتوها متشکل از کوتوهایی است که به شکلی سنتی ساخته شده‌اند تا ساختار طبیعی و سنتی منطقهٔ بکر و دست‌نخوردهٔ کویری حفظ شود.

۲. تپه‌های ماسه‌ای

تپه‌های ماسه‌ای در شرق لوت مرکزی، منطقه‌ای به عرضی ۵۰ کیلومتر و طولی ۱۰۰ کیلومتر را تشکیل می‌دهند. ارتفاع این تپه‌های ماسه‌ای تا۵۰۰ متر میرسد. اشکالی خاصی از این نوع تپه‌ها را که در جهت وزش باد به حرکت می پردازند، بارخان می‌گویند. هرم‌های ماسه‌ای و تپه‌های طولی در این مجموعه دیده می‌شوند.

طرز تشکیل تپه‌های شنی به این صورت است که ماسه‌های روان در سطح زمین در اثر وزش باد پس از رسیدن به موانعی در سر راه خود از قبیل گیاهان، قطعات سنگ یا عوارضی طبیعی همچون کاهش سرعت باد از حرکت باز می‌ایستند و ذرات ماسه متوقف می‌شوند. این ذرات در اطراف این موانع انباشته می‌شود و به تدریج به مقدار آنها افزوده خواهد شد. سرانجام اجتماع این ذرات ماسه‌ای باعث تشکیل تپه‌های شنی می‌شود.

هرچه این موانع بزرگ‌تر باشند، امکان اینکه توده‌های ماسه‌ای به صورت تپه‌های بزرگتر درآیند، وجود دارد. تپه‌ها پس از تشکیل در محل خود ثابت نمی‌مانند و در جهت وزش باد جابه جا می‌شوند، به طوری که با وزش باد، ماسه‌ها در دامنه‌ای که در جهت باد قرار دارد به طرف بالا رانده می‌شوند و پس از رسیدن به قله در دامنهٔ پشتی تپه می‌غلتند و در آنجا جمع می‌شوند. جابه‌جایی توده‌های ماسه‌ای در شرایط عادی به ده تا بیست متر در سال می‌رساند. هرم‌های ماسه‌ای جوان با ساختار برخانی خود در جهت حرکت باد، اما به کندی در حال حرکت و جابه‌جایی هستند.

مرتفع‌ترین هرم‌های شناخته‌شدهٔ ماسه‌ای دنیا در لیبی حداکثر سیصد متر ارتفاع دارند. در لوت، ارتفاع برخی هرم‌ها گاه به ۴۸۰ متر می‌رسد. از این رو بزرگ‌ترین و مرتفع‌ترین تل‌ماسه‌های کویری صحراهای دنیا در منطقه کویر لوت ایران تشکیل می‌شود.

جنسی تپه‌های شنی اغلب از کوارتز است، ولی گاهی گچ، آهک، رس، خاکسترهای آتشفشانی و مواد دیگر در آنها دیده می‌شود. وجود این مواد در تپه‌های شنی حاکی از فراوانی آنها در محل است.

شکل تپه‌های شنی متفاوت است و از این رو آنها را بر حسب شکل و چگونگی تشکیل به دسته‌های مختلف تقسیم می‌کنند.

۳. گلدان‌های گیاهی نبکا

در درون دشت کویر در فاصلهٔ نزدیک به شمال شرق شهداد، در گستره‌ای با عرض متوسط هشتاد کیلومتر و طول متوسط ۱۴۵ کیلومتر، خاک متحرک در میان گیاهان به دام افتاده و درختان و درختچه‌های گز در گلدان‌های بیابانی جای گرفته اند که به این تل‌های گیاهی، نیکا گفته می‌شود. بزرگ‌ترین نیکاهای جهان، به همراه مرتفع‌ترین ربدو با ابعاد بزرگ‌تر و شکل‌های پیچیده‌تر د رلوت غربی تشکیل شده.

نیکاها عموما در سطح همواری که میزان ماسهٔ آن متوسط و سطح آب زیرزمینی آن بالا یا رطوبت موجود برای حیات پوشش گیاهی کافی باشد ظاهر می‌شوند. گاه طولی نبکاها در دشت لوت ایران به ده متر می‌رسد، در حالی که بلندترین نبکاهای صحراهای آفریقا حدود سه متر طول دارند،

در دشت لوت ایران، زمین‌های بین نبکاها پوشیده از ماسه است. عناصر تشکیل دهندهٔ ناکا شامل ماسه، لای، رس و سلیت است. تل‌های گیاهی، نیکاها، عوارضی هستند که بیشتر در مناطق برداشت و حمل رسوبات بادی به وجود می‌آیند. این اراضی با رویش یک گیاه و گیر افتادن ذرات شن و جمع شدن در پای آنها پیدا می‌شوند. با رشد گیاه، میزان افزایش‌های بادی در پای گیاه زیاد می‌شود. ارتفاع مواد جمع شده در پای گیاه ممکن است به چندین متر برسد. یک نبکا در طول دورهٔ عمر خود مراحل آغاز تشکیل و تولد تا بلوغ و اوج تشکیل را می‌گذراند. به نظر میرسد که نیکاهای دشت لوت ایران، مراحل اوج تکامل خود را می‌گذرانند و هرگونه دخل و تصرف در آنها موجب نابودی آنها می‌شود.

شکل و ساختار ظاهری نیکا تابعی از اندازه، تراکم و میزان رشد گیاه میزبان است. انواع گیاهان از گونه‌هایی نظیر دسته‌ای از گرامینه‌ها، درختچه‌های تاغ، گز و… تشکیل می‌شوند. در کویر لوت گونهٔ گیاه گز از گونه‌های میزبان نیکاها هستند. گیاهان منفرد باید ارتفاعی بیش از ۱۰ تا ۱۵ سانتیمتر داشته باشند تا بتوانند ماسه‌ها را کنترل و جمع کنند و نبکا تشکیل دهند. اگر دانه‌های ماسه، چسبندگی نداشته باشند، یعنی عناصر رسی و لای کافی نداشته باشند، حجم آنها با تغییر سرعت باد تغییر می‌یابد. با افزایش میزان رسوب، گیاه برای جلوگیری از مدفون شدن در شن و ماسهٔ جمع شده در پای خود، به رشد خود  در جهت خروج از تدفین با سرعت بیشتری ادامه می‌دهد. این رشد تا آنجا که ریشهٔ گیاه در ارتباط با سطح آب زیرزمینی باشد، ادامه می‌یابد. اما جایی که سطح آب زیرزمینی افت می‌کند، این ارتباط قطع و در نتیجه کاهش رشد گیاه و پس از آن مرگ گیاه و در نهایت تخریب نیکا آغاز می‌شود که سرانجام به مرگ نبکا می‌انجامد.

پدیدهٔ ربدو با ابعاد بزرگ‌تری از نبکاها متمایز می‌شوند. طول آنها به دو تا هفت متر و عرض آنها به یک تا پنج متر میرسد. غیر از ابعاد، شکل ربدوها نیز پیچیده‌تر از نیکاهاست. گاهی ربدو چند مخروط را نشان می دهد که کنار هم قرار گرفته‌اند. مرتفع‌ترین ربدوها که گاه ارتفاع آنها به ۱۲ متر میرسد، در لوت غربی دیده می‌شوند.

۴. آسمان شب

علاوه بر همهٔ جاذبه‌های زمین‌ریخت‌شناسی کویر لوت در روز، آسمان شب در کویر، جاذبه زمین‌ریخت‌شناسی سماوی دیگری دارد که کمتر به آن توجه شده است. این پدیدهٔ زمین‌ریخت‌شناسی طبیعی به دلیل نبود نورهای مصنوعی، نبود گرد و غبار و نبود ابر و… در آسمان، مناظر زیبایی از آسمان، سیارات، ستارگان و شهاب‌سنگها را به نمایش می‌گذارد.

۵. کمپ‌ها و بازدیدکنندگان

منطقهٔ وسیع کویر لوت با موقعیت جغرافیایی مناسب و واقع شدن در بخش مرکزی ایران، به شهرهای بزرگ اعم از تهران، اصفهان، یزد، کرمان، بیرجند و… نزدیک است و با استعداد زیاد، جاذبه‌های محیطی زمین‌ریخت‌شناسی و اقلیمی متعددی را برای بازدیدکنندگان فراهم آورده و گردشگران فراوانی را از نقاط مختلف کشور و سایر کشورها به خود جذب می‌کند.

کمپ شهداد یکی از پرطرفدارترین، کمپ‌ها در این منطقه است.