شناخت بیشتر و منصفانه ایرج‌میراز از طریق یک کتاب

به گزارش خبرنگار مهر،‌ ایرج میرزا شاعری است با دو وجه بسیار متضاد،‌ مانند آینه‌ای که یک سوی آن یکسره تیرگی جیوه و سیماب است و سمت دیگرش روشنی و درخشندگی تصویر. در شرح آثار و انتخاب اشعار ایرج میرزا، با بسیاری از بایدها و نباید‌ها و نگرانی‌ها روبرو می‌شویم.

ایرج میرزا و شعرش از یک سو، با آثاری که از جهت سبک ویژه اوست، جایگاه ارزنده‌ای در ادبیات سده اخیر داشته و از سوی دیگر گاه مرزهای اخلاق و عرف اجتماعی را چنان زیر پا نهاده که گروهی از مردم او را فقط با همین نابهنجاری‌ها به یاد می‌آورند. تحیر و تردید وقتی رخ می‌دهد که می‌بینیم معروف‌ترین شاعر غیراخلاقی چند قرن اخیر، ایرج میرزاست؛ هم او که دارای اخلاقی‌ترین و تربیتی‌ترین سروده‌ها نیز هست.

کمی بیشتر که در اشعار ایرج‌میرزا دقت کنیم، درمی‌یابیم که حجم و سطح آثار ارزنده او که بخشی از آن‌ها بسیار اخلاقی و تربیتی‌اند، از کیفیت و مرتبتی برخوردار است که چشم بستن بر آن‌ها دور از انصاف است.

ایرج‌میرزا فرزند غلامحسین میرزای قاجار است که پسر ملک ایرج فرزند فتحعلی شاه است. فتحعلی شاه، جد اعلای ایرج بوده و پدران ایرج تا فتحعلی شاه یا رسما شاعر بوده‌اند یا به تفنن شعر می‌سروده‌اند و به هر حال دارای دیوان بوده‌اند. پدر ایرج، شاعر رسمی درگاه مظفرالدین میرزای ولیعهد بوده است. ایرج میرزا ملقب به جلال‌الممالک، به ماه رمضان سال ۱۲۹۰ قمری در تبریز به دنیا آمد. پدرش از کودکی به درس و تحصیل این فرزند همت گماشت. پس از آموزش مقدماتی درسی در منزل، جهت تعلیم زبان فرانسه به مدرسه دارالفنون تبریز رفت که شعبه دارالفنون تهران بود.

در میان شاعران عصر مشروطه که بیشتر سرگرم کار سیاست بودند، ایرج میرزا و پس از او پروین اعتصامی، موضوع تربیت و پرورش را فراموش نمی‌کنند. ایرج‌میرزا را حتی می‌توان نخستین کسی دانست که در صد سال اخیر سعی کرده برای گروه سنی کودکان و نوجوانان شعر بسازد. ایرج‌میرزا مانند هر شاعر توانای دیگر با زوایای فرهنگ دینی و ملی و بومی سرزمین خود به خوبی آشناست. او در اشعارش به آیات قرآن و احادیث معصومین و امثال و حکم عربی توجهی در خور دارد. او علاوه بر قطعاتی که با موضوع‌ آیات قرآن و احادیث پیامبر(ص) و امام علی(ع) سروده، دو قطعه هم درباره واقعه کربلا دارد. یکی مرثیه‌ای است برای حضرت علی اکبر(ع) و دیگری مرثیه‌ای در ذکر مصایب پس از عاشورا. مرثیه حضرت علی‌اکبر(ع) با این مطلع آغاز می‌شود:

رسم است هر که داغ جوان دید، دوستان

رافت برند حالت آن داغدیده را

درست است که مرثیه برای حضرت علی‌اکبر(ع) سروده شده است، اما شخصیت محوری و اصلی قطعه، حضرت امام حسین(ع) است. شاعر که هنگام سروده این شعر در سنین کمال است، شرح غربت و سنگینی بار اندوه امام حسین(ع) را بازمی‌گوید و برای این پدر و رنج او می‌گوید:

بعد از پسر، دل پدر آماج تیر شد

آتش زدند لانه مرغ پریده را

کتاب «ایرج شیرین سخن» شامل گزیده اشعار ایرج‌میرزا، به ترتیب شامل فصولی است که قصیده‌ها، غزل‌ها، مثنوی‌ها، قطعه‌ها و دو رباعی از این شاعر می‌شود.

قطعه «در مذمت شراب»‌ از این شاعر در ادامه می‌آید:

ابلیس شبی رفت با بالین جوانی

آراسته با شکل مهیبی سَر و بَر را

گفتا که منم مرگ و اگر خواهی زنهار

باید بگزینی تو یکی زین سه خطر را

یا آن پدر پیر خودت را بکشی زار

یا بشکنی از خواهر خود سینه و سر را

یا خود ز می ناب کشی یک دو سه ساغر

تا آنکه بپوشم ز هلاک تو نظر را

لرزید از این بیم، جوان بر خود و جا داشت

کز مرگ فتد لرزه به تن ضیغم نَر را

گفتار پدر و خواهر من هر دو عزیزند

هرگز نکنم ترک ادب این دو نفر را

لکن چو به می دفع شر از خویش توان کرد

می‌نوشم و با وی بکنم چاره شر را

جامی دو بنوشید و، چو شد خیره ز مستی

هم خواهر خود را زد و هم کشت پدر را

ای کاش شود خشک، بُن تاک و خداوند

زین مایه شر حفظ کند نوع بشر را

کتاب «ایرج شیرین سخن» با ۱۴۲ صفحه، شمارگان ۳ هزار نسخه و قیمت ۲ هزار و ۲۰۰ تومان منتشر شده است.