فرایند شناسی تألیف کتاب‌های درسی

وی که در این سال‌ها مؤلفان زیادی را تربیت کرده است تالیف را یک هنر می‌داند که هر کسی توان انجامش را ندارد.

وی در گفت‌وگوی پیش رو روند کلی تالیف یک کتاب درسی در کشورمان را معرفی کرده و از دشواری‌ها و زیبایی‌های این کار گفته است.

ضمن معرفی خودتان بگویید از چه سالی کارتان را به عنوان مولف کتب درسی آغاز کرده‌اید؟

محمود امانی تهرانی هستم، ۴۶ سال دارم. از سال ۱۳۷۰ مسوولیت آموزش علوم در سازمان پژوهش‌ها را پذیرفته‌ام و از سال ۱۳۷۴ نیز به عنوان مولف کتاب‌های علوم دوره ابتدایی و راهنمایی فعالیت می‌کنم. تا به حال نیز دوره‌های متعدد آموزش مولفان را در کشور برگزار کرده‌ام. تحصیلاتم نیز در زمینه آموزش علوم بوده که این رشته در ایران معادل دکترای برنامه‌ریزی درسی محسوب می‌شود.

تالیف یک کتاب درسی در اصل بر عهده چه کسی است؟

تالیف کاری تیمی است که در آن تعدادی متخصص با یکدیگر همکاری می‌کنند. به عنوان مثال درخصوص علوم، این متخصصان در حوزه‌های مختلف مانند فیزیک، شیمی، زمین‌شناسی، روان‌شناسی رشد و موارد دیگر دست به دست هم داده و کار تالیف را انجام می‌دهند.

در ابتدا درخصوص چارچوب فکری کتاب به جمع‌بندی می‌رسند و پس از آن چارچوب شکلی کتاب را طراحی کرده و در نهایت شکل چاپی کتاب در این کارگروه مورد بحث و بررسی و تصویب قرار می‌گیرد. به این معنا که ما در تالیف یک کتاب سه نوع سازماندهی فکری، شکلی و شکل چاپی کتاب را مدنظر قرار می‌دهیم.

به این معنا که یک کتاب به طور کامل در این سه مرحله تالیف می‌شود؟

خیر، پس از انجام این سه مرحله به نوعی قالب واحد دروس شکل می‌گیرد و بعد درس‌های مختلف بر اساس این واحد توسط مولفان تولید می‌شوند و از این جهت است که شاهد یک نوع هماهنگی و یکنواختی میان دروس یک کتاب هستیم. البته این قالب واحد برای هر درس است نه تمام دروس یک دوره، به طور مثال درس علوم برای خودش یک قالب واحد دارد.

با توجه به این روند هر کتاب درسی چند مولف دارد؟

تعداد مولفان به موضوع و سلیقه سرپرست تیم بستگی دارد، ممکن است سرپرست تیم برای هر یک یا دو درس یک مولف بیاورد که در این صورت تعداد مولفان هفت یا هشت نفر می‌شود، گاهی نیز سرپرست برای هر پنج درس یک مولف می‌آورد که در این حالت تعداد مولفان نصف می‌شود. علاوه بر این، مساله مهمی که وجود دارد این است که بسیاری از سرپرستان تیم تالیف در کنار کار اصلی که همان تالیف است به دنبال این هم هستند که مولفان جوان در حین کار در کنار مولفان باتجربه قرار بگیرند و تجربه کسب کنند، یعنی در حین تالیف به نوعی باید کار تربیت مولف هم انجام شود.

تالیف یک کتاب درسی چه مقدار زمان می‌برد؟

به طور معمول کار تولید کتاب زمان‌بندی خاصی دارد که از تشکیل جلسه‌های اولیه که قالب واحد از آن در می‌آید آغاز شده و بعد با تالیف‌های اولیه و سپس تالیف‌های تکمیلی‌تر ادامه پیدا می‌کند. زمان تالیف به کتاب و حجم آن و این که آیا برنامه درسی کتاب مورد نظر قبلا تالیف شده است یا خیر، بستگی دارد. در حالت عادی گاهی این کار در زمانی که قالب واحد برای نخستین بار مطرح می‌شود ممکن است یک سال طول بکشد، اما بعد از این که قالب واحد جا افتاد و وضعیت آن به حالت قابل اتکایی رسید، ممکن است یک تالیف سه یا چهار ماهه هم انجام شود. البته در این جریان، حرفه‌ای بودن مولفان هم تاثیرگذار است مثلا مولفانی که از قبل با هم کار کرده‌اند و ادبیات یکدیگر را می‌شناسند با مولفانی که برای بار اول است که با هم کار می‌کنند تفاوت دارند چرا که معمولا زمان می‌برد تا مولفانی که تازه با هم همکار شده‌اند، یکدیگر را شناخته و ادبیاتشان یکی شود.

به این معنا که نمی‌توان تالیف را یک کار علمی صرف دانست؟

بله، تالیف یک کار هنری است و نمی‌توان تنها به‌عنوان یک کار مهندسی به آن نگاه کرد. در عین حال معتقدم تالیف یک کار کلیشه‌ای نیست. به عنوان مثال سال ۸۰ قرار بود یک درس را برای دوره دوم راهنمایی تالیف کنم، اما هر قدر تلاش می‌کردم چارچوب فکری‌اش منظم نمی‌شد و شکل نمی‌گرفت. همه دروس نوشته شده بود و کتاب تنها معطل درسی بود که من باید می‌نوشتم، تا این که در عرض دو روز تالیف را تمام کردم. در ظاهر می‌توان ادعا کرد که کل این تالیف دو روز طول کشیده، اما در اصل، این کار سه ماه زمان برده است. به همین دلیل معتقدم که کار تالیف کتب درسی یک کار هنری و ذهنی است که در عین حال انضباط و قوانین خاصی دارد.

به غیر از مولفان افراد دیگری مانند معلمان هم در تالیف نقشی ایفا می‌کنند؟

یکی از کارهایی که در حین تالیف انجام می‌شود، اعتباربخشی است، این فرآیند گاهی به صورت ضمنی در حین کار انجام می‌شود، مثلا زمانی که درس‌ها نوشته می‌شوند برای نخستین بار توسط سایر مولفان و سپس توسط تعدادی از معلمان خوانده می‌شوند، این کار در واقع همان اعتباربخشی است. نهایتا این که در اولین سال، کتاب به صورت پژوهشی منتشر می‌شود و این پژوهش به قصد اصلاح کتاب است، مهم این است که بتوانیم براساس یافته‌های پژوهشی کتاب سال بعد را بهتر عرضه کرده و اشکالاتش را رفع کنیم.

به نظر شما، در تالیف درس علوم تا چه اندازه به اهداف مورد نظر رسیده‌ایم؟

شاید بتوان گفت کم‌دردسرترین درس‌ها در سال‌های اخیر علوم بوده است و بهترین نتایج را هم در این درس داشته‌ایم. مثلا وقتی کتاب‌های جدید علوم از سال ۷۴ تا ۸۸ وارد سیستم شد، دیدیم ارتقای مناسبی در شاخص بین‌المللی «مطالعه روند بین‌المللی آموزش و پرورش» به وجود آمد. این شاخص در حوزه علوم و ریاضیات، معیاری را به کشورها می‌دهد تا بتوانند هر چهار سال یکبار وضع خودشان را رصد کنند.  در عین حال رضایتمندی معلمان هم از کتاب‌های علوم خیلی بالاست، چراکه تیم مولفان تیم پخته‌ای است و علاوه بر این‌که به حجم کتاب توجه می‌کند، به یادگیری هم اهمیت می‌دهد. نکته مهم دیگری که در این موفقیت تاثیرگذار بوده این است که در طول این سال‌ها خوشبختانه در زمینه علوم معلمان چه در شهرستان‌ها و چه در تهران به نسبت خوب رشد کرده‌اند و تسلط خوبی دارند.

یعنی در دروس دیگر این موارد وجود ندارند؟

براساس پژوهش‌هایی که انجام شده علوم در شرایط مناسبی است که البته به این معنا نیست که سایر دروس وضعیت مناسبی ندارند. ما زودتر و قبل از سایر دروس تغییرات را آغازکرده‌ایم. کار مداوم و پرتلاشی داشتیم و نتیجه این شد که در حال حاضر در وضعیت مناسبی قرار داشته باشیم. به طور کلی در زمینه آموزش علوم، اعتماد متقابلی میان مولفان و معلمان وجود دارد. دلیل دیگر هم این است که من نوعی ۲۰ سال است در این حوزه فعال هستم و همین استمرار حضور با یک اعتماد مناسب همراه شده و آرامشی در این حوزه حکمفرما شده است.

آیا کتاب‌های درسی که تالیف می‌شوند از یک قاعده کلی در دنیا پیروی می‌کنند؟ به طور مثال آیا کتاب علومی که در ایران تدریس می‌شود با کتاب علومی که در اروپا یا آمریکا تدریس می‌شود یکسان است؟

درسی مانند علوم یک موضوع بین‌المللی است و طبعا اگر همه کتاب‌های علوم در دنیا را کنار هم بگذارید، به هم شبیه هستند. اما این‌که بگوییم کتاب‌های ما ترجمه شده یا برگرفته از کتابی هستند، این‌طور نیست. کتاب حاصل رویکردهای مولفانی است که برنامه درسی ملی را مبنا قرارمی دهند.

در گذشته کار ترجمه در تالیف کتاب‌های درسی، در سیستم آموزش و پرورش حدود سال‌های ۴۸ انجام می‌شد. اما از زمانی که کارمان را از سال ۷۴ آغاز کردیم، گرچه یک مطالعه عمیق بین‌المللی انجام داده و تقریبا دو سال جهان را مطالعه کردیم، اما این امر مبنای ما برای تالیف و ترجمه نبود.