|
|
||||||
در شرایطی که فشار تحریم های ظالمانه بر دوش اقتصاد ایران سنگینی می کند، هر فعال اقتصادی که از تحریم ها تاثیر پذیرفته است، سعی می کند تا راه های تازه ای برای دور زدن تحریم ها بیابد و رونق را به کسب و کار خود باز گرداند.
اما، دولت چگونه می تواند فشار تحریم ها را بر مردم و فعالان اقتصادی کاهش دهد؟ در قدم اول، وظیفه دولت تلاش برای دفاع از حقوق ملی در مجامع جهانی و رفع تحریم ها است. قدم بعدی، کوشش جدی برای رفع «خودتحریمی »ها و تلاش برای بهبود فضای کسب و کار داخلی و کاهش موانع تولید و سرمایه گذاری ها ا ست. اما، در کنار این تلاش ها، اقداماتی وجود دارد که توجه به آنها می تواند تهدید تحریم را به فرصت تبدیل کند و دریچه های تازه ای را به روی اقتصاد ایران بگشاید. یکی از این اقدامات، توسعه تجارت با کشورهای همسایه است. در این مقاله، ضمن برشمردن مزایای عمومی گسترش تجارت با کشورهای همسایه و به طور ویژه، تلاش برای انعقاد توافق نامه «تجارت آزاد» (Free trade)، به تاثیرات ویژه ای که این سیاست می تواند بر کاهش اثرات تحریم ها بر اقتصاد ایران بگذارد اشاره خواهیم کرد.
● قرارداد تجارت آزاد چیست؟
امضای توافق نامه «تجارت آزاد» بین دو کشور، به معنای رفع موانع ورود و خروج کالا و سرمایه بین کشورهای طرف قرارداد، در چارچوب یک فرآیند تدریجی و مورد توافق طرفین است تا بتواند منافع اقتصادی دو کشور را تامین کند. در صورتی که قرارداد تجارت آزاد بین کشورهایی با سطح توسعه اقتصادی نسبتا مشابه منعقد گردد، می توان امیدوار بود که به ارتقای توانایی رقابتی تولیدکنندگان هر دو کشور در عرصه بین المللی منجر شود. همچنین، توافق نامه تجارت آزاد بین دو کشور، بدون تردید به منزله نمادی از تلاش برای تحکیم ارتباطات اقتصادی و نیز سیاسی آن دو کشور محسوب می شود.
● قراردادهای تجارت آزاد در سطح بین المللی
انعقاد توافق نامه تجارت آزاد بین کشورهای مختلف، در طول دو دهه اخیر توسعه فراوانی یافته است. در چارچوب چنین قراردادهایی، کشورهای مختلف می کوشند تا از یک سو اتحاد راهبردی خود با سایر کشورها را در عرصه اقتصادی و سیاسی تقویت کنند، و از سوی دیگر، تولیدکنندگان داخلی را در یک فرآیند چندمرحله ای، به تدریج برای ورود به عرصه رقابت بین المللی آماده سازند.
برای مثال، در منطقه آسیا، می توان به قرارداد تجارت آزاد بین کشورهای عرب حاشیه خلیج فارس، قرارداد تجارت آزاد «آ.سه.آن» بین کشورهای آسیای جنوب شرقی (مالزی و اندونزی و فیلیپین و…)، قرارداد تجارت آزاد بین چین و پاکستان، قرارداد تجارت آزاد بین ژاپن و هند و نیز توافق نامه تجارت آزاد بین چین و کره جنوبی اشاره نمود. کشورهای هند و چین، که غول های رشد اقتصادی در قاره آسیا هستند، در سال های اخیر، گسترش انعقاد قراردادهای تجارت آزاد با کشورهای آسیایی را به عنوان راهبردی برای حفظ و تقویت آهنگ رشد اقتصادی خود انتخاب نموده اند و مذاکرات گسترده ای را در این خصوص در دستور کار خود دارند.
مرور تجربه کشورهای مختلف در زمینه پیمان های تجارت آزاد، نشان می دهد که اگر دقت کافی و کار کارشناسی مناسب در طراحی جزئیات قرارداد و روند تدریجی آن صورت گیرد، این قرارداد به صورت بالقوه می تواند شرایط را برای ایجاد یک تعامل برنده برنده (win_win) و در نتیجه، حداکثرسازی منافع اقتصادی و سیاسی طرفین مهیا نماید.
یکی از مهم ترین عواملی که بر موفقیت توافق نامه های تجارت آزاد اثر می گذارد، میزان اختلاف سطح توسعه یافتگی اقتصادی طرفین قرارداد است. بر این اساس، قراردادهای دوجانبه تجارت آزاد، بسته به سطح توسعه یافتگی اقتصادی طرفین، به سه دسته شمال شمال، شمال جنوب، و جنوب جنوب تقسیم می شوند. در این تقسیم بندی، عبارت «شمال» به کشورهایی با سطح توسعه یافتگی اقتصادی بسیار بالا (مانند ژاپن، کانادا، نروژ، سوئد و…) اشاره دارد و عبارت «جنوب»، به کشورهایی با سطح توسعه اقتصادی متوسط یا پایین اطلاق می شود.
توافق نامه های تجارت آزاد «شمال جنوب» (مثلا توافق نامه فرضی تجارت آزاد بین پاکستان و ژاپن)، همواره در معرض این گمانه زنی قرار دارند که به سود کشور دارای اقتصاد توسعه یافته تر و به زیان کشور دارای اقتصاد کمتر توسعه یافته عمل کنند. البته، با توجه به اینکه در این مقاله به بررسی انعقاد قرارداد تجارت آزاد بین ایران و کشورهای همسایه می پردازیم، در ادامه فقط بر قراردادهای تجارت آزاد از نوع «جنوب جنوب» متمرکز خواهیم شد.
● ارکان اصلی قرارداد تجارت آزاد
توافق نامه تجارت آزاد بین دو کشور، دو محور اصلی دارد:
الف) رفع موانع و ورود و خروج کالا:
در چارچوب قرارداد تجارت آزاد، موانع قانونی واردات و صادرات کالا بین دو کشور به تدریج و در یک برنامه زمان بندی مورد توافق دو طرف حذف شده، و تعرفه گمرکی واردات کالا بین دو کشور نیز به صفر (یا عددی بسیار ناچیز) می رسد. دوره اجرای چنین فرآیندی، بسته به شرایط حاکم بر اقتصاد دو کشور، معمولا بین ۵ تا ۱۵ سال به طول می انجامد.
ضمنا، برای افزایش اطمینان از موفقیت و ثبات چنین توافق نامه ای، معمولا در ابتدا تعرفه واردات بخشی از کالاها به صفر می رسد، و پس از گذشت یکی دو سال و مشاهده نتایج حاصله، مذاکرات دو کشور برای افزودن تعداد کالاهایی که مشمول تعرفه نزدیک به صفر خواهند شد، از سر گرفته می شود. چنین مذاکراتی تا زمانی ادامه می یابد که تعرفه واردات اکثریت قریب به اتفاق کالاها بین دو کشور، به نزدیکی صفر برسد.
ب) رفع موانع ورود و خروج سرمایه:
در چارچوب قرارداد تجارت آزاد دوجانبه، طرفین متعهد می شوند که انتقال سرمایه بین دو کشور کاملا آزاد باشد. به عنوان نمونه پس از انعقاد قرارداد تجارت آزاد بین دو کشور، یک سرمایه گذار که هم اکنون در کشور اول به یک فعالیت تولیدی (مثلا تولید پوشاک) مشغول است، می تواند هر زمان که مایل باشد، بخشی از خط تولید خود را به کشور دوم منتقل کند. طبیعتا این سرمایه گذار، در مورد سود حاصل از فعالیت تولیدی خود کاملا مختار است و بسته به تصمیم خود، می تواند آن سود را به کشور خود منتقل کند، یا آن را مجددا به سرمایه گذاری جدید در کشور دوم اختصاص دهد.
به این ترتیب، انعقاد قرارداد تجارت آزاد، به معنای درهم تنیدگی زیاد اقتصاد دو کشور و افزایش محسوس حجم همکاری های اقتصادی و تجاری خواهد بود و در نتیجه، پیوندهای اقتصادی، سیاسی و فرهنگی دو ملت را افزایش خواهد داد.
● منافع اقتصادی و سیاسی قرارداد تجارت آزاد بین ایران و کشورهای همسایه چیست؟
توافق نامه «تجارت آزاد» بین ایران و هر یک از کشورهای همسایه ، در صورتی که جزئیات آن به خوبی و با ملاحظات کارشناسی دقیق طراحی شود، به صورت بالقوه می تواند به شکوفایی اقتصادی و بهبود تدریجی توان رقابتی تولیدکنندگان هر دو کشور منجر شود. نزدیکی سطح توسعه اقتصادی، نزدیکی فاصله جغرافیایی و نیز مشابهت های فرهنگی اجتماعی، عواملی هستند که می توانند شانس موفقیت توافق نامه تجارت آزاد بین ایران و کشورهای همسایه را افزایش دهند.
همچنین، موافقت نامه تجارت آزاد بین ایران و کشورهای همسایه، می تواند به ایجاد رونق پایدار در همکاری های تجاری و اقتصادی ایران با این کشورها منجر شده و در نتیجه اقتصاد دو کشور را در هم گره بزند و به ایجاد اتحاد استراتژیک بین ایران و کشورهای همسایه بینجامد.
چنین اتحادی، آسیب پذیری اندکی در قبال تغییر دولت ها در چارچوب انتخابات یا اعمال نفوذ کشورهای خارجی خواهد داشت. به علاوه، اتحاد اقتصادی سیاسی مذکور، می تواند مبنای مستحکمی برای افزایش تعامل فرهنگی بین ایران و کشورهای همسایه محسوب شود که در بسیاری از موارد، مشترکات فرهنگی فراوان و پیشینه تاریخی مشترکی دارند.
در ادامه، منافع عمومی گسترش روابط اقتصادی و تجاری بین ایران و کشورهای همسایه را برمی شمریم و سپس، مزایای گسترش روابط اقتصادی با کشورهای همسایه را بر کاهش فشار تحریم های اقتصادی برخواهیم شمرد.
● افزایش تدریجی سطح رقابت پذیری تولیدکنندگان داخلی
رقابت در بازارهای جهانی، سرنوشتی ا ست که دیر یا زود، تولیدکنندگان در هر نقطه ای از دنیا با آن روبه رو خواهند شد. در کشوری مانند ایران که به صورت تاریخی، تولید در فضای بسته و ایزوله رشد کرده است، رقابت پذیر کردن تولیدکنندگان موجود، فرآیندی پیچیده و شاید ناممکن به نظر می رسد. اما، در هر صورت، برای افزایش رقابت پذیری تولیدکنندگان، راهی جز وارد کردن تدریجی آنها در فضای رقابتی وجود ندارد. به این منظور، ایجاد بستر برای تجارت آزاد با کشورهای همسایه می تواند به عنوان گام اول برای نیل به هدف افزایش رقابت پذیری تولیدکنندگان داخلی قلمداد شود.
● دسترسی تولیدکنندگان به بازاری بزرگ تر و افزایش صرفه به مقیاس تولید
معنای انعقاد قرارداد تجارت آزاد، هم برای تولیدکنندگان ایرانی و هم برای تولیدکنندگان کشور طرف مقابل، دسترسی به بازاری معادل مجموع جمعیت دو کشور است. در صورتی که یک تولیدکننده قابلیت بهره برداری از این فرصت و بقا در فضای رقابتی جدید را داشته باشد و بتواند در بازار کشور دیگر حضور پیدا کند، دسترسی به بازار بزرگ تر به معنای افزایش تولید و در نتیجه، کاهش قیمت تمام شده به ازای واحد تولید و افزایش صرفه به مقیاس (Economy of scale) خواهد بود. زیرا هزینه های ثابت تولید روی تعداد محصول بیشتری سرشکن می شوند. دسترسی به بازار بزرگ تر، سرمایه گذاری در بسیاری از صنایع را که تا پیش از این، به علت مقیاس کوچک بازار توجیه پذیر نبوده اند، موجه خواهد کرد و سرمایه گذاران را به سرمایه گذاری ترغیب خواهد نمود.
● بهره برداری و تمرکز بر مزیت نسبی دو کشور
موضوع مزیت نسبی، در زندگی اجتماعی انسان از اهمیت بسزایی برخوردار است. هر یک از افراد جامعه خدمتی را به دیگران ارائه می دهد که در آن مهارت دارد و در ازای این فعالیت، از خدمات عرضه شده توسط سایر افراد اجتماع بهره می برد. در عرصه اقتصاد ملی و جهانی نیز همین موضوع صادق است. کشورها بر اساس آب و هوا، وضعیت جغرافیایی، منابع طبیعی، نیروی انسانی و سایر ویژگی های اقتصادی خود، در برخی از فعالیت های اقتصادی و تولیدی متمرکز می شوند و آن کالاها و خدمات را به سایر کشورها صادر می کنند. این موضوع به افزایش کارآیی اقتصادی کشورها کمک می کند. زیرا، به علت اینکه بازار هدف آنها جهانی ا ست، حجم تولید کشورها در رشته های تخصصی خود بالا خواهد بود و این موضوع به افزایش صرفه به مقیاس کمک می کند. از طرف دیگر، با توجه به وجود مزیت نسبی در این رشته اقتصادی، منابع مالی و نهاده های تولید به جای صرف شدن در فعالیت های غیر کارآ، روی این فعالیت متمرکز
می شوند. در مقیاس کوچک تر، همین موضوع می تواند در صورت برقراری تجارت آزاد بین دو کشور همسایه صادق باشد و هر یک از این دو کشور می توانند فرصت رشد در رشته هایی که دارای مزیت نسبی هستند را پیدا کنند. به عنوان مثال، آن دسته از سرمایه گذاران ایرانی که در سال های اخیر در رقابت با تولیدات ارزان قیمت چینی دچار مشکل شده و مجبور به تعطیلی کارخانه های خود شده اند، به صورت بالقوه می توانند از طریق شراکت با سرمایه گذاران افغان و انتقال بخشی از فرآیند تولید خود به این کشور، به بازسازی توان رقابتی خود بپردازند.
طبیعتا انتقال بخشی از فرآیند تولید به افغانستان، باید به شکلی طراحی شود که هم از دو مزیت رقابتی ویژه افغانستان («نیروی کار ساده و کم مهارت» با دستمزد بسیار ارزان و نیز «زمین بسیار ارزان») به خوبی بهره گرفته شود؛ و هم از سه مزیت رقابتی خاص ایران یعنی «نیروی کار متخصص تر»، دسترسی بسیار بهتر به «زیرساخت هایی همچون آب و برق و حمل و نقل»، و نیز «امنیت بیشتر» بهره گیری شود. به این ترتیب در شرایطی که ممکن است سرمایه گذاری برای تولید برخی از محصولات، نه در ایران و نه در افغانستان، توانایی رقابت مناسب با تولیدات مشابه چینی را نداشته و محکوم به ورشکستگی باشد، به صورت بالقوه ممکن است با انجام بخشی از فرآیند تولید در هر کشور و در نتیجه تلفیق مزیت های اقتصادی دوجانبه، بتوان توانایی رقابتی بهتری در برابر اقتصادهایی قوی مانند چین ایجاد نمود و به این ترتیب موقعیت های شغلی جدیدی هم در ایران و هم در افغانستان خلق کرد.
● بهبود وضعیت معیشتی در مناطق مرزی دو کشور
مناطق مرزی کشور ما، اکثرا جزو محروم ترین و توسعه نیافته ترین مناطق کشور هستند. با توسعه مبادلات بازرگانی بین ایران و کشورهای همسایه، مرزنشینان جزو اولین گروه هایی خواهند بود که از این اتفاق سود می برند. به عنوان مثال، انعقاد قرارداد تجارت آزاد فرضی میان ایران و پاکستان، افزایش حجم مبادلات تجاری این دو کشور را به دنبال داشته و به این ترتیب، می تواند به رونق اقتصادی ساکنان مناطق مرزی دو کشور کمک کند. طبیعتا کمک به اشتغال و کاهش محرومیت اقتصادی در مناطق مرزی ایران و پاکستان (که اتفاقا جزو محروم ترین مناطق هر دو کشور محسوب می شوند)، می تواند منافع امنیتی و سیاسی ارزشمندی برای دو کشور به همراه داشته باشد. فراموش نکنیم که هم اکنون وجود موانع تعرفه ای و غیرتعرفه ای برای واردات و صادرات کالا بین سه کشور ایران و پاکستان و افغانستان، رشد شدید قاچاق کالا بین سه کشور را به دنبال داشته و یکی از بسترهای مهم رونق اقتصادی غیررسمی در مناطق مرزی این سه کشور محسوب می شود که گروه های تبهکاری مانند باندهای مواد مخدر نیز، از همین فضا استفاده فراوان می برند.
● تحکیم اتحاد اقتصادی و سیاسی بین ایران و کشورهای همسایه
به طور کلی، منافع مشترک اقتصادی، پایه و اساس ثبات و امنیت در مناطق مختلف جهان است. مسلما گسترش روابط اقتصادی بین ایران و کشورهای همسایه، اثر مستقیمی در بهبود و پایداری روابط سیاسی بین کشورهای همسایه و به تبع آن، کاهش نفوذ و قدرت مانور سیاسی قدرت های فرامنطقه ای خواهد داشت.
● مزایای توسعه روابط در شرایط تحریم اقتصادی دور زدن تحریم های بانکی
در حال حاضر، مهم ترین فشاری که از ناحیه تحریم ها بر تولیدکنندگان و بازرگانان وارد می شود، دشواری نقل و انتقال پول از ایران به کشورهای خارجی و بالعکس ا ست. از آنجایی که مبدا انتقال پول در سیستم بانکی بین المللی قابل رهگیری است، استفاده از بانک های واسطه در کشورهای همسایه برای انتقال پول، معمولا کاری پرریسک و نامطمئن است. اما، کمک گرفتن از شرکت های بازرگانی در کشورهای همسایه، یا تاسیس شرکت های بازرگانی به منظور ایفای نقش واسطه ای برای وارد کردن مواد اولیه و ماشین آلات، می تواند فشار تحریم ها را در این بخش بکاهد. در این صورت، مبادلات پولی بین دو کشور همسایه، می تواند با استفاده از واحد پول دو کشور صورت گیرد و بار تبادلات ارزی بین المللی به سیستم بانکی کشور همسایه منتقل خواهد شد.
● صادرات مجدد کالاهای تولید داخل
از آنجایی که تحریم ها محدودیت هایی برای صادرات کالاهای تولید داخل به بازارهای جهانی ایجاد کرده است و از سوی دیگر، پذیرش کشورهای همسایه در سازمان تجارت جهانی، فرصت بسیار مناسبی برای صادرات کالا و خدمات از این کشورها به بازارهای دنیا را به وجود آورده است، این فرصت برای بنگاه های تولیدی و اقتصادی کشور وجود دارد تا با سرمایه گذاری در کشورهای همسایه و انتقال بخشی از تولید خود به این کشورها، ضمن بهره برداری از این فرصت ها، از مزایای نیروی کار و نهاده های تولید ارزان قیمت نیز برخوردار شوند و قدرت رقابت خود را نسبت به رقبای منطقه ای افزایش دهند. نتیجه گیری
سال ها است که اهمیت توسعه تجارت با کشورهای همسایه توسط سیاست گذاران اقتصادی کشور ما مورد کم توجهی قرار گرفته است. همین موضوع باعث شده تا موقعیتی که از نظر ژئوپولتیک و ژئواستراتژیک متعلق به ماست را کشورهای دیگر از آن خود کنند.
حضور پررنگ اقتصادی، و به تبع آن، فرهنگی و سیاسی ترکیه در آسیای میانه، افغانستان و عراق، شاهدی بر این مدعاست. باید توجه داشت که توسعه تجارت با سایر کشورها، جزء لاینفک توسعه اقتصادی است و نمی توان پیشرفت و توسعه اقتصادی و تکنولوژیک را هدف گذاری کرد، اما، توسعه تجارت با سایر کشورها را نادیده گرفت.
با توجه به موقعیت اقتصادی ما نسبت به کشورهای همسایه، مجموعه وسیعی از تولیدات و خدمات وجود دارد که می توانیم به بازار کشورهای همسایه عرضه کنیم. همچنین، نزدیکی مسافت و مشترکات فرهنگی و علایق سیاسی، برقراری ارتباط تجاری و اقتصادی بین کشورهای همسایه را تسهیل می کند.
علاوه بر تمام مزایای عمومی که گسترش تجارت با کشورهای همسایه برای اقتصاد ایران به همراه دارد، در شرایط ویژه تحریم اقتصادی، توسعه روابط با کشورهای همسایه می تواند به فعالان اقتصادی برای کاهش فشار تحریم ها کمک کند.
اولا، در شرایطی که نقل و انتقال پول برای تهیه مواد اولیه و ماشین آلات مورد نیاز برای واحدهای تولیدی دشوار شده است، استفاده از ظرفیت بازرگانی کشورهای همسایه می تواند به تولیدکنندگان برای پشت سر گذاشتن تحریم ها کمک کند.
ثانیا، امکان صادرات مجدد کالاهای تولید داخل از طریق کشورهای همسایه دارای عضویت سازمان جهانی تجارت نیز هستند، می تواند برای تولید کنندگان ایرانی، راهی میانبر به سوی بازارهای جهانی باشد.
امید است که این شرایط سخت، باعث جلب توجه مسوولان به اهمیت روابط اقتصادی با کشورهای همسایه شود و این اتفاق نتایج مثبت ماندگاری برای اقتصاد ایران به همراه داشته باشد.
آخرین مقالات آفتاب