اگرچه هیچ‌یک از ما در وهله نخست حق انتخاب نام خانوادگی خود را نداریم و ناچار به نام خانوادگی پدران‌مان خوانده می‌شویم، اما قوانین ثبت‌احوال با گشاده دستی شرایط تغییر نام خانوادگی را در برخی موارد مجاز دانسته تا زنجیره نام‌های نامناسب و بدمعنا که بعضا عمری به درازای «بکارگیری نام خانوادگی در ایران» دارند، منقطع شود.
به گزارش ایسنا، برابر ماده ۲۰ قانون ثبت احوال، انتخاب برخی نام‌ها ممنوع است و دارندگان آن می‌توانند با رعایت مقررات مربوطه نسبت به تغییرنام اقدام کنند.
برابر قانون انتخاب نام‌هایی که موجب هتک حیثیت مقدسات اسلامی می‌شود، مانند «عبداللات» و «عبدالعزی» (لات و عزی نام دو بت در مکه معظمه دوران قبل از اسلام است)؛ اسامی مرکبی که عرفا یک نام محسوب نمی‌شوند (اسامی مرکب ناموزون مانند سعید بهزاد، شهره فاطمه، حسین معروف به کامبیز و مواردی از این دست؛ عناوین لشکری یا کشوری و یا ترکیبی از اسم و عنوان مانند سروان، سرتیپ، دکتر و شهردار؛ القاب اعم از ساده و مرکب مانند ملک الدوله، خان، شوکت‌الملک، حاجیه سلطان و سلطانعلی، از جمله نام‌های ممنوع هستند که دارندگان آن می‌توانند درخواست تغییرنام کنند.
همچنین انتخاب اسامی زننده و مستهجن ممنوع و به این ترتیب، آن‌دسته از نام‌هایی که بر حسب زمان، مکان یا مورد، به برخی دلایل برای دارنده آن زننده و مستهجن باشد، مستحق تغییر است.
نام‌هایی که معرف صفات مذموم و مغایر با ارزشهای والای انسانی است، مانند گرگ و قوچی؛ نام‌هایی که با عرف و فرهنگ غالب و مقدسات مذهبی مردم مغایر باشد، مانند لات، خونریز و چنگیز؛ نام‌هایی که موجبات اشاعه و ترویج فرهنگ بیگانه شود، مانند وانوشکا، ژاکاردو و شاهدوست؛ نام‌هایی که موجب تحقیر اشخاص بوده و یا معنای لغوی آن در جامعه قابل پذیرش نباشد، مانند صد تومانی، گت آقا و کنیز؛ اسامی نامتناسب با جنس، مانند ماشاءالهب برای مونث و یا انتخاب نام اشرف یا اکرم برای افراد ذکور، از دیگر مواردی است که امکان تغییر آن برابر قانون وجود دارد.
در مواردی همچون هم‌نام بودن فرزند با پدر یا مادر در یک خانواده، هم نام بودن برادران و یا خواهران در یک خانواده و یا به منظور تصحیح اشتباهات املایی در نام اشخاص که به‌دلیل عدم آشنایی مامور با لهجه‌ها و الفاظ و معانی محلی و یا ناشی از تلفظ اظهارکننده پیش‌آمده، مانند، امکان تغییر نام وجود دارد.
حذف کلمات زائد و غیرضروری در نام اشخاص، تغییر نام‌ها از صورت عربی به شکل فارسی از قبیل اسمعیل به اسماعیل؛ تغییر نام کسانی که با تایید مراجع ذی‌صلاح به دین مبین اسلام مشرف می شوند؛ تغییر نام کسانی که نام آنها اسامی ایام هفته باشد؛ تغییر نام کسانی که تغییر جنسیت داده و دادگاه صالحه حکم به تغییر نوع جنس در اسناد سجلی و شناسنامه آنان صادر کرده است نیز، میسر است.
علاوه بر این، پیشوند «عبد» خاص اسامی و صفات ذات پروردگار است و در سایر موارد متقاضی می‌تواند حذف آن را تقاضا کند.
باقیمانده مناسب نام خانوادگی حفظ می‌شود
مشایخی ـ معاون اداره کل حقوقی و سجلی سازمان ثبت احوال ـ در گفت‌وگو با ایسنا، با اشاره به اینکه با توجه به اهمیت حفظ اعتبار و جلوگیری از تزلزل اسناد هویتی، محدودیت‌هایی برای تغییر نام خانوادگی وجود دارد، در عین حال گفت: افرادی که نام خانوادگی آنها به یکی از دلایل ذکر شده در قانون، ممنوع شناخته می‌شود، می‌توانند تقاضای تغییر نام خانوادگی خود را به ادارات ثبت‌احوال یا دفاتر پیشخوان اعلام کنند تا در محل صدور سند به آن رسیدگی شود.
وی با بیان اینکه شرط تغییر کامل نام خانوادگی افراد این است که آن نام خانوادگی دارای «باقیمانده مناسب» نباشد، اظهار کرد: به این ترتیب اگر نام خانوادگی فردی دارای پسوند نامناسب بوده و یا پسوند مکان و زمان به دنبال آن آمده باشد، می‌تواند جزء زائد را حذف و باقیمانده مناسب نام خانوادگی را حفظ کند.
هر ایرانی تنها یک‌بار حق تغییر نام خانوادگی خود را دارد
مشایخی خاطرنشان کرد: در صورتی که پدر، نام خانوادگی خود را تغییر دهد، تغییر نام خانوادگی فرزندان و وحدت با پدر، به سادگی میسر می‌شود؛ چراکه برابر قانون نام خانوادگی فرزند همان نام خانوادگی پدر است. به این ترتیب، تغییر نام خانوادگی فرزندان کمتر از هجده سال با درخواست کتبی پدر امکانپذیر خواهد بود. فرزندان بالای هجده سال هم می‌توانند با اخذ اجازه‌نامه از پدر، از نام خانوادگی جدید وی استفاده کنند.
وی در ادامه، به این موضوع اشاره کرد که هر ایرانی بالای ۱۸ سال می‌تواند یک‌بار در طول عمر خود نسبت به تغییر نام خانوادگی اقدام کند. البته به شرط اینکه نام خانوادگی او به یکی از دلایل قانونی، قابل تغییر شناخته شود.
معاون اداره کل حقوقی و سجلی سازمان ثبت احوال تاکید کرد: نام خانوادگی که تعویض شود، دیگر امکان بازگشت یا تعویض مجدد را ندارد.
وی تصریح کرد: فردی که قصد تغییر نام خانوادگی خود را دارد باید از طریق انتخاب نام خانوادگی بلامعارض (که فرد دیگری دارای حق تقدم آن نام خانوادگی نباشد) یا با اجازه از دارنده حق تقدم، تقاضای خود را اعلام کند.
مشایخی یادآور شد: استفاده از نام خانوادگی زوج برای زوجه در زمان زوجیت، با ارائه اجازه‌نامه از زوج، بدون رعایت حق تقدم بلامانع است. همچنین در صورت انصراف زوجه و درخواست وی، به نام خانوادگی قبلی برگشت داده می‌شود.
برخی مصادیق شهرت‌های ممنوعه
به گزارش ایسنا، ثبت احوال سالانه با حدود یکصدهزار تقاضای تغییر شناسنامه به دلیل تغییر در نام و نام خانوادگی مواجه است وهر ساله با بخشی از تقاضاهای تغییر نام خانوادگی به دلیل بدمعنا، مستهجن و غیرمتعارف بودن آنها موافقت می‌شود.
گرگی، گرگوند، پیاده، سواره، حلقه به گوش، افیونی، گوش‌بر، بنده گنهکار، دو کله، سوراخ، عملی، کچل‌وند، تیغ‌زن، دو سر قندی، چه دانم، گاوی، تب‌خال‌پور، پالان‌دوز، قوری، پیش‌دستی، بزهکار، دویستی، دل کبابی و شمری، تنها برخی از نام‌های خانوادگی غیرمتعارفی هستند که ثبت احوال به‌دلیل نامناسب و بدمعنا بودن، با درخواست تغییر آنها در سالهای پس از انقلاب اسلامی موافقت کرده است.
نام خانوادگی یا شهرت اغلب بر اساس شغل، اعتقادات مذهبی، محل تولد و زندگی و یا شهرت افراد به یک خصلت انتخاب شده و زنجیروار تا به امروز ادامه یافته است. شاید نام خانوادگی کلید واژه‌ی شناخت گوشه‌ای از حیات پدران‌مان باشد، اما با این حال ابتکار پهلوی اول در اجبار به‌کارگیری نام خانوادگی، از آنجا که چارچوب‌بندی مدونی نداشت و تقریبا هیچ محدودیتی در نام‌گذاری پیش‌بینی نشده بود، برخی ایرانیان را تا چند دهه‌ی بعد به مشکلات و تبعات نام‌های نامناسب انتخاب شده از سوی اجدادشان دچار کرد.
با این همه، قانون ثبت احوال راه را برای اصلاح نام‌خانوادگی نامناسب بازگذاشته و آن دسته از کسانی که نام خانوادگی آنها به یکی از دلایل ذکر شده در قانون نامناسب و ممنوع شناخته می‌شود، به سادگی می‌توانند تقاضای تغییر را به یکی از ادارات ثبت‌احوال یا دفاتر پیشخوان دولت تسلیم کنند.