نگین بلندبالای کویر با دیرینه ای بیش از ۱۱۰۰سال به روایت مرحوم ایرج افشار و استاد پیرنیا

مسجد جامع یزد که با سردر رفیع و مناره های بلندش شناخته می شود درخشان ترین بنای شهر یزد است. این مسجد در طول تاریخ، تحولات معماری بسیاری را در دوره های مختلف از سر گذرانده است. مسجد را جامع کبیر نیز می نامند و از لحاظ عظمت بنا و صنعت معماری و کاشی کاری، کم نظیر و موجب اعجاب بازدیدکنندگان است.
این مسجد بزرگ، در وسط شهر قدیم و داخل حصار، واقع شده است. مساحت کل آن، اعم از قسمت هایی که زیربنا است و جز آن ها، ۹۸۰۰ متر مربع، و مساحت قسمت های مزین به کاشی، شامل کتیبه ها و غیره، در حدود ۵۰۰ متر مربع می باشد. طول مسجد، ۱۰۴ متر و عرض آن، ۹۹ متر است. مسجد دارای هفت مدخل با در ورود است، که به راه ها و کوچه های متعدد، ارتباط دارد.
مسجد جامع کبیر یزد در سال ۱۳۱۳ شمسی با شماره ۲۰۶ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

تاریخچه تحولات بنا از نیمه دوم قرن سوم ه. ق
مسجد فعلی بر جای سه مسجدی بنا شده که در قرون متمادی در جوار یکدیگر ساخته شده بودند. این سه، نهایتاً در دوره «قاجاریان» به مسجدی واحد با صحنی وسیع تبدیل گردید.
اولین مسجد یا «مسجد جامع عتیق» در نیمه دوم قرن سوم هجری قمری و در زمان حکومت عمرو لیث صفاری با طرح شبستانی ساخته شد. مسجد را طبق روایت جعفری در تاریخ یزد که بعدا در تاریخ جدید یزد و جامع مفیدی نقل شده است، بر جای آتشگاه عصر ساسانی ساختند. این مسجد در نیمه دوم قرن پنجم هجری قمری، در زمان حکومت امرای کاکویی یزد، تعمیر و نوسازی شد و در جوار آن، مناره ای احداث شد که تا قرن نهم هجری قمری بر پا بود. آثار مسجد اولیه تا سال ۱۳۲۴ ه.ش در شمال شرقی صحن مسجد فعلی باقی بود.
دومین مسجد یا «مسجد جامع قدیم»، در نیمه دوم قرن پنجم هجری قمری در زمان حکومت علاء الدوله گرشاسب بن علی بن فرامرز از امرای کاکویی یزد ساخته شد. این مسجد که یک گنبد خانه و یک یا چند ایوان داشت، در قسمت غربی مسجد عتیق بنیان نهاده شد؛ و سپس دختران فرامرز بن علی کاکویی، شبستان و مقبره ای در جوار آن، احداث کردند. این مسجد تا سال ۱۲۴۰ ه.ق بر پا بود و در این سال در نوسازی و گسترش بنا، بخش اعظم آن منهدم گردید.
سومین مسجد یا «مسجد جامع نو» در نیمه اول قرن هشتم هجری قمری به همت «سید رکن الدین محمد قاضی» در پشت قبله مسجد جامع قدیم بنیان نهاده شد. این مسجد صحنی کوچک و گنبد خانه و ایوانی عظیم داشت. دراواخر قرن هشتم و اوایل قرن نهم در دوره حکومت آل مظفر مسجد تحولات بسیاری را به خود دید. در سال ۷۷۷ ه.ق اقدامات ساختمانی شاه یحیی بن مظفر به تزیینات کاشی کاری وسیع در مسجد جامع نو و احداث شبستان شرقی و سردر عظیم مسجد منجر شد. در سال ۸۰۹ ه.ق و در زمان «خواجه جلال الدین خوارزمی»، تزیینات کاشی کاری مسجد جامع نو ادامه یافت. در این زمان، نگارش کتیبه سوره «انا فتحنا» بر پیرامون صحن مربع شکل و ایوان و گنبد خانه مسجد آغاز شد که در سال ۸۱۹ ه.ق، در دوره شاه نظام الدین کرمانی، همزمان با احداث شبستان غربی و درگاه ورودی غربی، پایان یافت.
در دوره حکومت امیر چخماق، در سال ۸۲۵ ه.ق ، مرمت و نوسازی مسجد جامع عتیق آغاز شد که تا سال ۸۴۶ ه.ق به طول انجامید. در سبک معماری آذری و در زمان شاهرخ، سردر بلند مسجد ساخته شد. در شیوه اصفهانی در دوره صفویه، در زمان شاه طهماسب دو منار به سردر افزوده شد.
در دوره فتحعلی شاه قاجار، اقدامات ساختمانی گسترده در مسجد، به تخریب قسمت های زیادی از بنای سه مسجد جامع منجر شد. از الحاقات این دوره احداث شبستانی در سمت مغرب مسجد، به مساحت ۱۰۰۸ متر مربع به سال ۱۲۴۰ ه.ق است. در این زمان، مسجد جامع فعلی، به صورت بنایی واحد شکل گرفت.

سردر اصلی (شرقی)- بلندترین سردر مساجد ایران
یکی از ویژگیهای مهم مسجد جامع یزد ، سردر آن است که از آن به عنوان ، بلندترین سردر مساجد ایران یاد می شود. ارتفاع سردر و مناره ها در حدود ۴۷ متر است. اما ارتفاع سردر تنها بدون احتساب مناره بیش از ۲۸ متر است.
بر روی سردر تزئینات و کاشی معرق با نقوش گره چینی و اسلیمی کار شده است. همچنین از دیگر تزئینات سردر می توان به مقرنس زیبای آن اشاره کرد.

مناره های سردر
در کتاب یادگارهای یزد تالیف مرحوم ایرج افشار آمده:
«دو منار مسجد به دستور آقا جمال الدین مهتر جمال که در عهد شاه طهماسب سمت وزارت یزد با او بود برپا شد». قطر مناره ها در پای منار چیزی حدود دو و نیم متر با محیطی حدود ۸ متر است.
دو راه پله بودن یکی از مناره های مسجد جامع یزد، یکی از ویژگی های جالب مسجد است. ارتفاع کلی مناره از بالای سردر در حدود ۲۱ متر و ارتفاع قسمتی از مناره که دو راه پله را در خود جای داده در حدود ۱۴ متر است . قطر مناره ها اندکی باهم تفاوت دارند و از لحاظ ظاهری هیچگونه تفاوت محسوسی با هم ندارند. تنها مناره تک راه پله ای اندکی (در حد ۱۲ سانتیمتر) ارتفاع بیشتری نسبت به مناره دو راه پله ای دارد.

گنبد
گنبد مسجد جامع یزد به صورت دو پوسته اجرا شده که قطر پوسته بیرونی آن ۱۷ متر است.
استاد پیرنیا در مورد این گنبد می‌نویسد:
«…در پشت ایوان، گنبدخانه ای با گنبد دو پوسته گسسته است، آهیانه (پوسته داخلی) گنبد ناری است و خود (پوسته بیرونی) با چفد شبدری کند بوده که به دلایلی در انجام کار، به گونه شبدری تند زده می‌شود…».
تزئینات روی گنبد هم از نوع معقلی، یعنی ترکیبی از کاشی و آجر است. بر ساقه آن عبارت “الملک الله” به خط کوفی تکرار شده است. معمار گنبد «سعد بن محمد کدوک» –بنای یزدی- بوده است
گنبد خانه
زیباترین بخش بنا را می توان مجموعه ایوان و گنبدخانه و فضاهای پیرامون آن نامید. نمای ایوان رفیع با مجموعه ای از زیباترین تزیینات کاشی معرق و با نقوش اسلیمی و گیاهی و نیز گره چینی پوشانده شده این تزیینات همراه با آجرهای ضربی و نقوش معقلی و کتیبه های کاشی معرق و کوفی بنایی مجموعه ای بدیع و خیره کننده آفریده اند که تحسین هر بیننده ای را بر می انگیزد.
در دو طرف دهانه ایوان ورودی غلام گردش ها و غرفه هایی است، که این غرفه ها در دو طبقه بوده و به یکدیگر متصل اند و فضای ایوان و گنبدخانه را دور زده و بر آن مشرف هستند. گنبدخانه مربع شکل یک دهانه گشاده مرکزی به داخل ایوان و دو گذرگاه طاق دار در طرفین آن دارد.
گنبد خانه مسجد جامع یزد، چه از نظر سازه و معماری و چه از نظر تزئینات و کاشی‌کاری، دارای عناصر با ارزشی است و هرکدام از این عناصر قابلیت بررسی به صورت مجزا و مستقل را دارند، اما باید توجه داشت هماهنگی بین همه این عناصر باعث به وجود آمدن گنبد خانه ای زیبا و متناسب شده است.
یکی از عناصر مهم در این قسمت محراب است.کتیبه‌ها و تزیینات زیبایی که به صورت کاشی معرق هستند، جلوه خاصی به این محراب بخشیده است، یکی از بهترین عناصر زیبایی بخش محراب، وجود مقرنسی است که بعد از اتمام کار، با کاشی معرق پوشیده شده است.
دور تا دور محراب کتیبه ای به طول تقریبی نوزده متر و عرض چهل سانتیمتر قرار دارد، این کتیبه که تماماً با کاشی‌کاری معرق شکل گرفته است شامل آیه ۱۸ و عبارت اول آیه ۱۹ سوره آل عمران و در ادامه از آیه ۹ سوره جمعه تا انتهای آن را کتابت کرده است.
در ستون‌های ظریف دو طرف محراب، دو قطعه کاشی چند ضلعی تیره رنگ موجود است که بر روی یکی نام کاشی‌کار و بر روی دیگری سال کاشی‌کاری درج شده است. بر طبق این دو نوشته کاشیکاری عمل الحاج بهاءالدین محمد ابن ابی بکر بن الحسینی یعرف بوالاد یزدی و به تاریخ تم فی شهر محرم‌الحرام لسنه سبع و سبعین و سبعمائه الهجریه (تمام شد در ماه محرم‌الحرام به سال ۷۷۷ هجری) می باشد.
طول صحن مسجد، ۸۳ متر و عرض آن، تقریباً ۲۰ متر می باشد. وسط صحن، سکوی کوتاهی به طول ۳۵ متر و عرض ۱۵ متر ساخته شده که در ایام تابستان، نماز های صبح و شام، در آنجا، گزارده می شده است. دور تا دور صحن را رواق هایی با طاق های گشوده به آن دور می زند که علاوه بر ایجاد سرپناه و سایبان، زیبایی خاصی به فضای صحن داده و آن را از یکنواختی خارج می کند.
در ضلع غربی و شرقی گنبدخانه دو شبستان یا تابستانه وجود دارد که غلام گردش هایی با طاق های متقاطع آنها را به مقصوره پیوند داده است. شبستان شرقی در سال ۷۷۷ هجری به دستور شاه یحیی مظفری ساخته می شود و بوسیله یک غلام گردش با پنج دهانه تنگ که به سوی رواق شرقی باز می شود به گنبدخانه و ایوان متصل می گردد. این شبستان دارای محراب کم عمقی است که در رأس دارای مقرنس گچی بوده و کمی پایین تر از آن هشت قطعه قاب کاشی معرق به یک اندازه در کنار هم نصب شده است.
شبستان غربی در قرن نهم توسط خواجه غیاث الدین عقیل ساخته شده ومشهور به شبستان غیاثیه است. از ویژگی های بارز این شبستان طاق های سراسری کوکبی و تویزه است که در اکثر بناهای تیموری شهر یزد دیده می شود. در ضلع شرقی این شبستان پنج اشکوبه دیده می شود که دارای نرده های گچی پوشیده از کاشی معرق هستند. محراب آن ساده و دارای مقرنس های گچی در نیم طاق آن است.

منابع:
– افشار، ایرج، یادگارهای یزد، انجمن آثار ملی، ج۲، تهران، ۱۳۵۴
– پیرنیا، محمد کریم، سبک شناسی معماری ایرانی، سروش دانش، چاپ دوم، تهران،۱۳۸۶
– جندقی یزدی، علی، جامع یزد، یغما، شماره۲، ۱۳۲۷
– حاجی قاسمی، کامبیز، گنجنامه دفتر هشتم مساجد جامع، روزنه، تهران، ۱۳۸۳
– جعفری یزدی، جعفربن محمد ، تاریخ یزد ، به کوشش ایرج افشار، علمی و فرهنگی، تهران، سوم، ۱۳۸۴
– گلشن، صدیقه، بنا های اولیه مسجد جامع کبیر یزد و بررسی تاریخچه مسجد جامع کبیر یزد،؛ صفه، نشریه علمی پژوهشی معماری و شهرسازی، ش ۲۶، بهار و تابستان ۱۳۷۷ ، ص۱۰۹
– سایت موسسه فرهنگی و اطلاع رسانی تبیان
– وبلاگ مسجد جامع یزد

/۶۲۶۲

دانلود   دانلود


خبرآنلاین

نظرتان را در مورد مطلب فوق بنویسید. نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد.