وقتی کلیشه‌ها می‌شکنند و نظام ارزش‌های پذیرفته شده زیر سؤال می‌رود/ نگاه نویسندهٔ “کافه سینما” به «گناهکاران»

(گناهکاران: مثبت) کافه‌سینما-سید آریا قریشی: «گناهکاران» با خوش‌سلیقگی و به شکل امیدوارکننده‌ای با جمله‌ای از نیچه آغاز می‌شود. جمله‌ای با این مضمون که «زمانی که با هیولاها مبارزه می‌کنی، مواظب باش یکی از آن‌ها نشوی». با این وجود باز هم به نظر می‌رسد همه چیز برای تماشای یک فیلم پلیسی متعارف ایرانی آماده است. از آن فیلم‌هایی که حتی می‌توانند در دقایقی تماشاگر خود را به خنده وادار کنند!

فیلم‌هایی که در آن‌ها ممیزی‌های وارده از سوی نهادهای مختلف – از وزارت ارشاد گرفته تا نیروی انتظامی – می‌توانند به خلق یک اثر فوق‌العاده خنثی و بی‌کیفیت تبدیل شوند. هر چند فرامرز و سام قریبیان در نشست مطبوعاتی این فیلم اشاره کردند که «گناهکاران» هم با ممیزی‌هایی روبه‌رو شده، اما تازه‌ترین فیلم فرامرز قریبیان در مقام کارگردان، اثر بسیار غافلگیرکننده‌ای از آب درآمده است. فیلمی که بسیاری از کلیشه‌های فیلم‌های ایرانی متعلق به گونه مهجور پلیسی را تغییر می‌دهد. انتظار می‌رفت با اثری روبه‌رو باشیم که نه تنها کلیشه‌های همیشگی فیلم‌های پلیسی را رعایت می‌کند، که قواعد خودساخته ناشی از ممیزی‌های مختلف سینمای ایران را هم در خود داشته باشد. اما قریبیان پدر و پسر در مسیر متفاوتی گام برمی‌دارند. این، فیلمی است که در آن بسیار از ابعاد شناخته‌شده و پذیرفته‌شده پیرنگ معمول این گونه داستان‌ها (لااقل در سینمای ایران) تغییر شکل داده است. این بار، کسی که مورد سوءظن قرار می‌گیرد، کسی است که نه یک سارق یا قاتل، که مأمور پرونده قتل است. کسی که همه به توانایی‌هایش اذعان دارند. سرگرد تدین (فرامرز قریبیان)، هم یکی از زبده‌ترین مأمورهای پلیس است و هم کسی که گفته می‌شود از روش‌های غیر معمول و غیر قانونی برای اعتراف گرفتن از مت همان استفاده می‌کند. روانگر (رامبد جوان) هم، در عین حال که از مأموران کاربلد پلیس است، نقش‌های دیگری را هم عهده‌دار می‌شود. هم کارش را با پدر مقتول پرونده آغاز کرده، هم زمانی رابطه‌ای عاشقانه با مقتول پرونده داشته و هم قرار است جاسوسی تدین را برای نیروهای بازرسی بکند. در سینمای ایران که عادت کرده‌ایم همیشه تصویری تقریباً آسمانی و متعالی از نیروهای قانون به خورد ما دهد، چنین نگاهی به یک پلیس تازگی دارد. یکی از نیروهای قانون که قرار است جاسوسی همکارش را بکند و تجربه یک شکست عشقی را هم دارد. این تصویر زمینی، بر خلاف چیزی که ممکن است متصدیان امر در نگاه اول احساس کنند، اتفاقاً می‌تواند تصویری همدلی‌برانگیزتر و تأثیرگذارتر از شخصیت مورد نظر خلق کند. اما این، تنها نکته مثبت «گناهکاران» نیست. سام قریبیان به عنوان فیلمنامه‌نویس اثر، توانسته فیلمنامه قابل تحسینی برای این فیلم بنویسد. قریبیان توانسته در فیلمنامه‌اش خرده‌داستان‌های مختلف را در قلب یک کلیت منسجم جمع کند و برای همین است که هیچ‌کدام از ابعادی که پیش از این به آن‌ها اشاره شد، نه تنها به کلیت کار ضربه نمی‌زنند، بلکه به بخشی از جهان‌بینی اثر تبدیل می‌شوند. پرده اول این فیلم که به معرفی شخصیت‌ها اختصاص دارد، با هوشمندی به شکلی دو پهلو پیش می‌رود. قریبیان در عین حال که موفق می‌شود ابعاد مختلف همه شخصیت‌های اصلی فیلمش را در همان بیست دقیقه اول برای تماشاگر روشن کند، ماجرا را به گونه‌ای پیش می‌برد که هیچ‌کدام از احتمالاتی که به ذهن تماشاگر برسند، به ضرس قاطع قابل رد کردن نباشد. آغاز موفقیت «گناهکاران» همین‌جا است. چون قریبیان فرصت رسیدن به پایانی نامتعارف و بسیار غافلگیرکننده را پیدا می‌کند، بدون این که این پایان‌بندی به جزئی نچسب و جدا از کلیت فیلم تبدیل شود. قریبیان در «گناهکاران» از الگوهایی استفاده می‌کند که بعضی از آن‌ها مشخصاً در بسیاری از فیلم‌ها و سریال‌های معروف مورد استفاده قرار گرفته‌اند. اما خوشبختانه حتی این ایده‌ها و الگوها هم در قالبی منسجم قرار می‌گیرند. شاید به همین سبب باشد که هم قریبیان پدر و هم قریبیان پسر ابایی از ارجاع دادن مداوم به بعضی از آثار مرجعشان ندارند. از «هفت» گرفته تا «محله چینی‌ها».

بررسی ایرادات فیلم بماند برای زمان نمایش عمومی‌اش. ولی حتماً باید قدر چنین فیلم‌هایی را بدانیم. فیلم‌هایی که کلیشه‌های پذیرفته‌شده (و گاهی دیکته‌شده) سینمای ایران را زیر پا می‌گذارند و در مسیری خلاف نظام ارزشی پذیرفته‌شده سینمای ما حرکت می‌کنند. اگر آقایان مسئول کمی انتقادپذیرتر باشند و فرصت بیشتری برای ساخت چنین فیلم‌هایی را فراهم کنند، مطمئن باشید که اوضاع سینمای ایران بسیار بهتر از حالت فعلی خواهد شد.

سید آریا قریشی/ کافه‌سینما