جام جم آنلاین: سیزدهم تیر، روزی که آرش کمانگیر با پرتاب تیر سرنوشتسازش از فراز چکاد دماوند، مرز ایران و توران را تعیین کرد، به صورت غیر رسمی روز ملی دماوند نامگذاری شده است تا شاید با این اندیشه بتوانیم مسوولیت خود را نسبت به کوهستانها که سرچشمه آب، در بر گیرنده خاک و تلطیفکننده هوا هستند، بشناسیم.
در آستانه فرارسیدن این روز فرصت را غنیمت شمرده و برای پی بردن به چند و چون شکلگیری این کوه و شایعات پیرامون فعالیت مجدد آن گفتوگویی با دکتر فریبرز مسعودی، دکتری زمینشناسی و عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی به انجام رساندیم که در ادامه میآید.
کوه دماوند چه وجه تمایزی نسبت به سایر کوههای آتشفشانی ایران دارد که باعث شده روزی برای آن اختصاص داده شود؟
این کوه نسبت به سایر کوههای آتشفشانی جوانتر بوده و ارتفاع گدازه آن حدود ۳۰۰۰ متر است یعنی این آتشفشان روی سازندهها و سنگهایی چینخورده قدیمیتر از خود که ارتفاع حدود ۲۰۰۰ متری دارد، ۳۰۰۰ متر مواد مذاب ریخته و به صورت مخروط تک شکل خود را نمایان کرده است که باعث شده تا از نظر زمینشناسی و زیبایی منحصربهفرد باشد؛ شاخصی که کمتر میتوان در سایر آتشفشانها مانند سبلان و سهند دید. قرارگیری این کوه در کنار پایتخت هم بر اهمیت آن افزوده است بنابراین نامگذاری روز سیزدهم تیر به نام روز ملی دماوند باعث میشود که مردم توجه بیشتری به این پدیده مهم طبیعی داشته باشند.
اخیرا افزایش گازها و تغییرات حرارتی آب این ناحیه شایعه فعالیت مجدد آتشفشان این کوه را تقویت کرده، شما به عنوان کارشناس این رشته و کسی که سالها در این خصوص به تحقیق و تفحص پرداختهاید، آیا امکان فعالیت مجدد این آتشفشان وجود دارد؟
آتشفشان دماوند یک آتشفشان نیمهفعال است یعنی خاموش نیست و امکان فعالیت مجدد و فوران آن وجود دارد. مساله اصلی در تمام دنیا این است که برای آتشفشانهای به این بزرگی و بااهمیتی که در جوار پایتخت قرار دارد یک سیستم پایش و مانیتورینگ هم وجود دارد. مثلا گاهی در مناطقی که آتشفشان وجود دارد، زمینلرزههایی رخ میدهد که شاید بتوان این زمینلرزهها را به عنوان نشانههایی قابل اطمینان برای تجدید حیات آتشفشانهای آن منطقه دانست یا هنگامی که ماگما در حال بالا آمدن از یک آتشفشان است، امکان باد کردن یا متورم شدن کوه آتشفشان وجود دارد. اگر ما قبلا ارتفاع دقیق نقاطی از کوه آتشفشان را داشته باشیم میتوانیم بالا آمدن ماگما را پیشبینی کنیم. افزایش خروج گاز یا تغییرات نسبت آنها از دهانه آتشفشان هم به عنوان یک نشانه از فورانهای آتشفشانی شناخته شده است به همین دلیل مشاهدههای پیوسته آتشفشانهای خاص، اغلب نمایانگر این است که نه به طور یقین، اما احتمالا فورانهایی در آینده رخ خواهد داد بنابراین باید فعالیتهای این آتشفشان مانند حرارت آب گرم، تغییرات امواج لرزهای و ظاهر کوه با مکانیسمهای مختلف و حفر چاهکهایی در اطراف کوه، پایش شود. در حال حاضر سازمان زمینشناسی و اکتشافات معدنی کشور برای پایش و مونیتورینگ این فعالیتها دست به کار شده و مدام فعالیتهای این کوه را بررسی کرده و درجه حرارت آن را میسنجد.
فعالیت آتشفشان دماوند ممکن است چه پیامدهایی را به همراه داشته باشد؟
پیامدهای آتشفشان تنها حرکت ماگما، خروج گدازه و خاکستر نیست گاهی ممکن است ماگما در اعماق حرکت کند و باعث زمین لرزه و عوارض دیگری مانند ریزش کوه، ایجاد سیلی از یخ و گل و بسته شدن مسیر رودخانه شود که موجب خسارت فراوانی بر روستاها و شهرستانهای اطراف تهران می شود. اخیرا مطالعاتی که انجام شده، برخی از زمین لرزههای ایران را به فعالیت این کوه نسبت دادهاند.
امروزه اغلب کشورهای پیشرو از منابع زمین گرمایی کوههای آتشفشان استفاده میکنند، در ایران آیا از این منابع استفاده میشود؟
مسعودی: پیامدهای آتشفشان تنها حرکت ماگما، خروج گدازه و خاکستر نیست. گاهی ممکن است ماگما در اعماق حرکت کند و باعث زمین لرزه و عوارض دیگری مانند ریزش کوه، ایجاد سیلی از یخ و گل و بسته شدن مسیر رودخانه شود که موجب خسارت فراوانی بر روستاها و شهرستانهای اطراف تهران می شود
برای استفاده از انرژی زمین گرمایی ابتدا باید محدودههای دارای آبها و سنگهای گرم را شناسایی کرده و سپس با سیستمهای حفاری مناسب و حفر چاهکهایی در اطراف کوههای آتشفشان، انرژی محصور در چنین مناطقی را کنترل و بهرهبرداری و به انرژی مفید و قابل استفاده تبدیل کرد. متاسفانه با وجود بهرهبرداری از منابع زمین گرمایی در بسیاری از کشورهای صنعتی و در حال توسعه، بهرهبرداری از منابع زمین گرمایی در ایران با وجود قرار گرفتن روی کمربند آتشفشانی سنوزوئیک و مناطق فعال زمین گرمایی وارد مرحله عملی نشده است و تاکنون جز استفادههای آبدرمانی و بهداشتی از چشمههای متعدد آب گرم در این مناطق بهرهبرداری دیگری از آنها به عمل نیامده است.
آیا مطالعاتی هم برای بهکارگیری از انرژی زمین گرمایی در این مناطق از جمله کوه آتشفشان دماوند انجام نشده است؟
اولین مطالعات چنین طرحی برای اولین بار در ایران از حدود ده سال پیش در مشگینشهر آغاز شده و در مرحله بهرهبرداری است ولی تاکنون در مورد کوه دماوند کار جدی صورت نگرفته است. ما میتوانیم با حفر چاهک حرکت امواج مواد مذاب داخل زمین را شناسایی و با تزریق آب به داخل چاهها، آب گرم منازل مسکونی آن منطقه را تامین کنیم مانند کشور ایسلند که هماکنون در این کار سرآمد است. در ضمن میتوان مانند کشور آمریکا از گازها و بخارهای متصاعد شده اطراف این کوه برای تولید الکتریسیته، ایجاد گلخانه و مصارف کشاورزی استفاده کرد. یکی از علتهای اصلی که ایران هنوز وارد این مقوله نشده است، شاید این باشد که ما در ایران به انرژیهای ارزانتری مانند نفت و گاز دسترسی داریم. شاید اگر ما هم از این منابع محروم بودیم به دنبال انرژیهای نو مانند زمین گرمایی یا سایر انرژیهای تجدیدپذیر مانند خورشیدی، بادی و… میرفتیم.
به غیر از انرژی زمین گرمایی چه منابع دیگری خاص دماوند است که میتوان از آن استفاده کرد؟
اصولا مناطق آتشفشانی به دلیل ذخیره یخ و برف و داشتن زمین مناسب و مستعد کشاورزی، مکان مناسبی برای زندگی محسوب میشوند. منطقه دماوند نیز از این امر مستثنی نیست. متاسفانه به دلیل سهلانگاری برخی از مردم و نبود فرهنگسازی برای استفاده درست از طبیعت، گاه شاهد احداث غیرقانونی خانههای ویلایی، ریختن فاضلاب به رودخانهها، کندن دستهگلهای زیبای خاص این ناحیه مانند شقایق هستیم که باعث تخریب این محیط زیبا شده است. در صورتی که پوشش گیاهی خاص و دارویی دامنههای دماوند، وجود چشمههای آبگرم، پوکههای معدنی و گدازههای بسیار زیبا میتواند پتانسیل خوبی برای ایجاد چند پارک ملی یا ژئو پارک باشد.
متاسفانه ما در حال حاضر پارک ملی با ویژگیهای استاندارد در کشور نداریم و از این لحاظ خیلی عقب هستیم، اما میتوانیم با یک برنامهریزی خیلی ساده و ارزانقیمت برای هر قشر از مردم امکاناتی نظیر ویلا، رستوران، هتل، کانکس، سرویس بهداشتی، مسیرهای پیادهروی، تفریحی، ورزشی و… ایجاد کنیم تا مانع تخریب این طبیعت زیبا شد.
لازمه تحقق چنین کاری تشکیل کمیتهای متشکل از کارشناسان و صاحبنظران حوزههای علوم زیستشناسی، علوم زمینشناسی و گردشگری است تا طرح جامعی تحت عنوان پایش یا مونیتورینگ حفظ و استفاده از دماوند تدوین و اطلاعات جامعی در مورد خطرات احتمالی، منابع صنعتی، ژئوترمال (زمین گرمایی)، زیست محیطی، تفرجگاهی و پارک ملی و چگونگی حفاظتش را در این طرح بگنجانند.
یکی دیگر از مخازن این کوه آتشفشانی سنگهای باارزشی به نام پوکههای معدنی است. این سنگها مانند سنگهای قیمتی که در نزد مردم شناخته شدهاند، نیستند. از این پوکهها میتوان به عنوان سبک دامنهها در ساخت و ساز برای سقف خانهها به عنوان عایق استفاده کرد. همچنین طبق مطالعات مرکز تحقیقات راه، ساختمان و شهرسازی میتوان از این پوکهها برای آمیختن سیمان هم مورد استفاده قرار داد.
فرزانه صدقی – جام جم
jamejamonline.ir – 22 – RSS Version