چرا مجسمه‌ی میدان حر نباید تخریب می‌شد؟

به گزارش گروه وبگردی باشگاه خبرنگاران،بسیاری از مجسمه‌های ایران که به نوعی یادبود اتفاقات سیاسی بودند، پس از پیروزی انقلاب اسلامی از بین رفتند. مجسمه‌ی «نبرد گرشاسپ با اژدها»، از موارد استثنا بود. این مجسمه که در مرکز میدان باغشاه قرار داشت، با تغییر نام میدان، حالا سال‌هاست که در مرکز «میدان حر» تهران، خودنمایی می‌کند و رهگذران را دربارهٔ‌ی تناسب نام میدان با مجسمه‌اش، به فکر وامی‌دارد.

 مجسمه‌ی نصب شده در میدان حر با عنوان اصلی «نبرد گرشاسپ با اژدها» در سال ۱۳۳۹ در میدان باغشاه نصب شد. مفهوم روایی این مجسمه، بیانگر پیروزی نیکی بر شر و بدی است. گرشاسپ در حالی که نیزه‌ای به دست دارد، در حال نبرد با اژدهایی است که به دور بدن او پیچیده و دهان خود را باز کرده است. جنس این مجسمه از بتن است.

گرشاسپ، مجسمه‌ای که هنوز پابرجاست

مجسمه‌ی «نبرد گرشاسپ با اژدها» را غلامرضا رحیم‌زاده ارژنگ ساخته است. او از مجسمه‌سازان معروف ایرانی بود که آثار قابل توجهی در هنر مجسمه‌سازی از خود به جای گذاشته است. علاوه بر مجسمه‌ی میدان حر، مجسمه‌ی «انوشیروان دادگر» که در کاخ دادگستری تهران نصب شده، از کارهای شناخته شده‌ی این مجسمه‌ساز است. او مجسمه‌ی انوشیروان دادگر را در سال ۱۳۲۱ ساخت که از قدیمی‌ترین و ماندگارترین مجسمه‌های شهری است. رحیم‌زاده ارژنگ در دهه‌ی ۴۰ درگذشت.

حمید شانس، مجسمه‌ساز و عضو انجمن مجسمه‌سازان ایران دربارهٔ‌ی سازنده‌ی این اثر به خبرنگار ایسنا گفت: رحیم‌زاده ارژنگ، در دانشگاه «کی‌یف» در شوروی و در رشته‌ی نقاشی و مجسمه‌سازی تحصیل کرده بود و جزو معدود مجسمه‌سازانی بود که در این زمینه تحصیلات آکادمیک داشت. او از هم‌دوره‌های ابوالحسن صدیقی بود. علاوه بر مجسمه‌ی «نبرد گرشاسپ با اژدها»، مجسمه‌ی «انوشیروان دادگر» در کاخ دادگستری نیز از آثار برجسته‌ی او محسوب می‌شود.

او افزود: پس از انقلاب بسیاری از مجسمه‌هایی که به نوعی نشان‌دهنده‌ی یادبود اتفاقات سیاسی بودند – مثل مجسمه‌های یادبود کودتای ۲۸ مرداد – از بین رفتند؛ اما مجسمه‌ی «نبرد گرشاسپ با اژدها» به سبب مضمون کلی آن، که غلبه بر نیروهای اهریمنی است، باقی ماند. البته بهتر است برای حفظ این اثر با استفاده از قالب‌گیری آن را به جنس ماناتری تبدیل کرد.

این مجسمه‌ساز همچنین گفت: مجسمه‌ی میدان حر از آثار شاخص و ماندگار حوزه‌ی مجسمه‌سازی است. امروز نزدیک به ۸۰۰ مجسمه دارای مشخصه‌های خاص در سازمان زیباسازی شهرداری تهران به ثبت رسیده‌اند، اما کمتر مجسمه‌ای است که مثل این کار مورد توجه مردم قرار گرفته باشد و در خاطرات و عواطف اجتماعی آن‌ها سهیم باشد.

تغییر نام میدان و تناسبی که جای ابهام دارد

تغییر نام میادین و خیابان‌های شهر پس از پیروزی انقلاب از موارد گریزناپذیری بود که شامل نام میدان باغشاه هم شد و نام آن به «حر» تغییر کرد. نامی که شاید بسیاری از رهگذران به رابطه‌ی آن با مجسمه‌ی وسط میدان فکر کرده باشند.

امروز «باغشاه» را بیشتر با ماجرای به توپ بستن مجلس و اعدام جهانگیرخان صور اسرافیل و ملک‌المتکلمین می‌شناسند. باغشاه از باغ‌های معروف در محدوده‌ی خارجی تهران در زمان قاجار بود و نوعی پادگان نظامی بود که محمدعلی شاه قاجار آن را مرکز فرماندهی خود قرار داد. با گذشت زمان این باغ وارد فضای شهر شد و اکنون میدان حر در محدوده‌ی قدیم این باغ قرار دارد.

احمد محیط طباطبایی، کارشناس امور فرهنگی دربارهٔ‌ی سبب این تغییر می‌گوید: باغشاه در قبل یک پادگان نظامی و محل استقرار سربازان بود و به نوعی نماد ارتش محسوب می‌شد که با پیروزی انقلاب، به آن ملحق می‌شود. «حر» نیز در ابتدا از سپاهیان یزید بود که سرانجام در واقعه‌ی عاشورا به یاران امام حسین (ع) ملحق می‌شود. این تشابه می‌تواند از دلایل نامگذاری این میدان باشد.

سید مجتبی موسوی، مدیر اداره‌ی حجم سازمان زیباسازی نیز سبب این نامگذاری را این‌گونه عنوان کرد: گرشاسپ از پهلوانان نامی شاهنامه است و نبرد او با اژدها نماد آزادگی و مبارزه با نفس است. محتوای این اثر بی‌ارتباط با داستان حر در روز عاشورا نیست. این اثر از نظر محتوایی بسیار نزدیک به ماجرای حر است که می‌توان این نامگذاری را نوعی برداشت آزاد از مضمون این اثر دانست.

در ادبیات اساطیری ایران، «گرشاسپ» نماد انسان و «اژدها» نماد نفس سرکش اوست. به این ترتیب، انتخاب نام «حر» برای این میدان می‌تواند بر این اساس نیز بوده باشد.