امید ریشه ایمان

اما چرا در متون دینی اینقدر به امید به رحمت الهی (بویژه در ماه رمضان) تاکید شده است و اهمیت این مطلب چیست و ریشه‌های آن در تاریخ اسلام و شأن نزول آیات مربوط به آن چیست؟

امید به رحمت خداوند یکی از عواملی است که باعث می‌شود آدمی سختی‌های زندگی را تحمل کند و با آن کنار بیاید.

این امید یکی از اسراری است که خداوند به بندگان خاص خود عطا می‌کند و انسان‌های اندکی واقعا آن را باور دارند.

چنین ایمانی باعث به وجودآمدن معجزات بزرگی در زندگی آدمی می‌شود. پیامبران سرآمد اشخاصی بودند که همیشه به خداوند و کمک‌های او ایمان داشتند و این ایمان باعث به وجودآمدن معجزاتی در زندگی آنها یا حتی به دست آنها می‌شد. در کتب مقدس نیز همواره به داشتن ایمان به رحمت خداوند تأکید شده است.

پیامبر(ص) پیشرو مسلمانانی است که به رحمت خداوند ایمان داشته و دارند. او به‌رغم مشکلاتی که طی تبلیغ اسلام برایشان به وجود آمد، هیچ‌گاه از دعوت خود دست نکشید.

ایشان سه سال در خفا مردم را به سوی اسلام فرا خواند و پس از این مدت دعوت خود را به طور آشکار اعلام کرد. این اعلان باعث بروز مخالفت‌هایی از سوی سران قریش شد.

آنها به واسطه درآمدی که از کعبه به دست می‌آوردند و موقعیت اجتماعی‌ که داشتند، مانع اشاعه اسلام می‌شدند و در این راه همواره پیامبر(ص) و مسلمانان را آزار می‌دادند. پیامبر(ص) به طائف رفت تا مردم آنجا را به سوی اسلام فرا خواند، ولی مردم آنجا نیز پیامبر را از خود راندند.

او در موسم حج با گروهی از مردم یثرب ملاقات و آنها را به سوی اسلام دعوت کرد. مردم یثرب به واسطه ارتباط با یهودیانی که در آنجا زندگی می‌کردند، دریافته بودند پیامبری مبعوث خواهد شد. (شهیدی، ۱۳۸۳) از این رو از دعوت پیامبر استقبال کردند و با او پیمان بستند که او را یاری کنند و پیامبر را به شهر خود دعوت کردند.

پیامبر(ص) نیز به گفته خداوند در قرآن: «و کسانى که پس از ستمدیدگى در راه خدا هجرت کرده‏اند در این دنیا جاى نیکویى به آنان مى‏دهیم….» [۱۶:۴۱] امید بست و دل به هجرت سپرد و شبانه به سوی یثرب (مدینه) حرکت کرد. اما بزرگان قریش که درصدد از بین بردن پیامبر(ص) بودند، او را تعقیب کردند. پیامبر(ص) مجبور شد سه روز در غار ثور پنهان شود.

پنهان‌شدن پیامبر(ص) در غار دور از خطر نبود. زیرا برخی از اعراب از دانشی برخوردار بودند که آن را اثرشناسی می‌نامیدند. کسانی که از این علم بهره‌مند بودند، از روی ردپای شخص می‌توانستند دریابند که وی به چه سویی رفته است.

این علم در آن روزگار در میان مردمان جزیره‌العرب که به خاطر محصورشدن در منطقه‌ای خشک و بی‌آب از تمدن بهره‌ای نبرده بودند، بسیار ارزشمند بود.

در واقع اعراب از علومی برخوردار بودند که مختص به خود و منطقه‌ای بود که در آن زندگی می‌کردند: تشخیص تغییرات جوی، شناختن و یافتن آثار قدیمی، علم انساب و مخصوصا قیافه‌شناسی از جمله علومی است که آنها از آن برخوردار بودند. غیر از این اعراب در شعر و شاعری نیز سرآمد روزگار خود بودند. (ابراهیم حسن، ۱۳۸۸)

از آنجا که دغدغه زندگی در بیابان‌های عربستان، اعراب را فقط بر آن می‌داشت تا احتیاجات اولیه خود را تأمین کنند، آنها از تمدن و علومی مانند پزشکی، نجوم، ریاضیات، کیهان‌شناسی و… که در آن دوران بین همسایگان‌شان رواج داشت، بهره‌ای نبرده بودند.

دانش قیافه یا اثرشناسی علمی بود که بنا بر قول مسعودی در بین مردمان قبیله‌های مضر بن نزار بن معد و بنی مدلج رایج بوده است.

آن عده که در این دانش تبحر داشتند،‌ می‌توانستند از روی ردپا دریابند که فرد یا حیوانی که از آنجا گذشته به کدام سو رفته و حتی چه خصوصیاتی داشته است. [مسعودی در این‌باره حکایت می‌کند که اگر کسی از خرمای این افراد می‌دزدید، اثر قدم و خصوصیت فردی که خرما را دزدیده بر آنها پوشیده نمی‌ماند.

چنان‌که اگر سال‌ها می‌گذشت و آنها دزد را می‌دیدند، فورا او را می‌شناختند. همچنین در حکایتی دیگر داستانی از اثرشناسی پسران ِ نزار نقل می‌کند که بنا بر آن چهار پسر نزار توانسته بودند از روی ردپای شتری دریابند که این شتر کور، لنگ، دم کوتاه و فراری بوده است. (مسعودی، ابوالحسن علی‌بن حسین، ۱۳۷۰)] این حکایات بیانگر اهمیتی است که اعراب برای این دانش قائل بودند و نشان‌دهنده رشد و پیشرفتی است که این علم در میان آنها داشته است.

این علم از روزگار باستان در میان اعراب نسل به نسل منتقل گردید و تا روزگار پیامبر(ص) و هنگامی که پیامبر(ص) در غار پنهان شده بودند، ادامه یافت.

زمانی که پیامبر(ص) در راه خود به سوی یثرب در غار ثور مخفی شده بود، رؤسای قریش برای یافتن مکان اختفای پیامبر(ص) از این افراد استفاده کردند.

قیافه‌شناسان اثر پیامبر(ص) را تا غار دنبال کردند، اما خداوند ردپای پیامبر(ص) و همراه او را از چشمان این افراد که حتی قادر بودند ردپا را به روی سنگ و کوه‌های صخره‌ای تشخیص دهند، پنهان ساخت.

با توجه به مهارتی که این افراد در تشخیص رد پا داشتند، نیافتن پیامبر(ص) یکی از معجزاتی است که در تاریخ اسلام رخ داده است.

دانشی که نسل اندر نسل به اعراب رسیده بود و اعراب در آن تخصص و مهارتی وافر داشتند، در برابر ایمان به رحمت خداوند به هیچ تبدیل شد. چرا که در آن زمان سخت که پیامبر(ص) در غار مخفی شده بود، به گشایش و رحمت خداوند ایمان داشت و همین امید باعث گردید که خداوند آرامش خود را به سوی او بفرستد تا بتواند به سلامت هجرت کند: «اگر او [پیامبر] را یارى نکنید [بدانید که] خدا او را یارى کرد هنگامى که کافران او را [از مکه] بیرون کردند و او نفر دوم از دو تن بود آن‌گاه که در غار [ثور] بودند وقتى به همراه خود مى‏گفت اندوه مدار که خدا با ماست پس خدا آرامش خود را بر او فرو فرستاد و او را با سپاهیانى که آنها را نمى‏دیدید تایید کرد….» [۹:۴۰] حکایت مصون‌ماندن پیامبر(ص) از خطری که جان او را تهدید می‌کرد، بیانگر امید و ایمانی بود که او به رحمت خداوند داشت؛ همان امیدی که قرآن نیز آدمی را به سوی آن فرا می‌خواند:‌ «از رحمت‏خدا نومید مباشید زیرا جز گروه کافران کسى از رحمت‏خدا نومید نمى‏شود.» [۱۲:۸۷] در واقع پیامبر(ص) کسی بود که با تمام سختی‌هایی که در راه اشاعه اسلام وجود داشت، مبارزه کرد و ایمان او باعث گردید که اسلام نه‌تنها در عربستان که در کشورهای دور و نزدیک نیز اشاعه یابد.

‌امید به رحمت خداوند همواره باعث گشایش است؛ گشایشی که دور از انتظار آدمی است و آدمی به واسطه همین امید و ایمان است که تا به امروز زنده مانده است و از مهم‌ترین کارکردهای ماه مبارک رمضان، افزایش امید به رحمت الهی در قلب مومنان است.

* منابع در دفتر روزنامه موجود است.

هما شهرام‌بخت – جام​جم