گشت و گذار در میراث مشترک علوم زمین

مطرح شدن موضوع ژئوپارک ها در سال ۲۰۰۰ میلادی از سوی بخش علوم زمین یونسکو، آغازگر جنبشی میان کشورهای گوناگون برای اهمیت دادن به میراث زمین شناختی شان بود. اگرچه این حرکت در اروپا چندسالی زودتر آغاز شده بود، اما پیشنهاد مستقیم یونسکو به سازمان های زمین شناسی کشورها جهت شناسایی و معرفی نقاط دارای ارزش زمین شناختی بی همتا، این حرکت را در دیگر کشورها نیز آغاز کرد.

به گفته علیرضا امری کاظمی، مجری طرح ژئوتوریسم، سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور از نخستین سازمان های زمین شناسی در جهان بود که برنامه بررسی پدیده های زمین شناختی کشور را بلافاصله پس از فراخوان یونسکو آغاز کرده است.

● مجموعه ای از پدیده های ارزشمند

برای آشنایی با مفاهیم میراث زمین شناختی ابتدا باید به واحد اولیه و پایه این موضوع یعنی ژئوسایت پرداخت. ژئوسایت، مکانی دارای یک پدیده یا عارضه کمیاب و ارزشمند زمین شناختی است که ارزش برجسته علمی یا زیبایی شناختی داشته و ضمن دارابودن ابزار تفسیری مناسب برای بازدیدکنندگان، شرایط بازدید همگانی را نیز داشته باشد. به اعتقاد امری کاظمی، ایران از معدود کشورهایی است که به واسطه موقعیت زمین شناسی و جغرافیایی، نمایانگر تنوع و گوناگونی بسیار بالایی در پدیده ها و عوارض زمین شناختی است. در واقع، ایران کشوری با گوناگونی زمین شناسی کم نظیر است. شاید بتوان گفت از تمام گونه پدیده های زمین شناختی جهان، کم و بیش نمونه ای در ایران به چشم می خورد.

امری کاظمی می افزاید: این ژئوسایت ها نقاط هدف گونه ای از گردشگری طبیعت گرا یعنی زمین گردشگری هستند. زمین گردشگری را پژوهشگران مختلف به شکل های گوناگون تعریف کرده اند، اما به طور کلی می توان گفت زمین گردشگری گونه ای از گردشگری آگاهانه و مسئولانه در طبیعت با هدف تماشا و شناخت پدیده ها و فرآیندهای زمین شناختی و آموختن نحوه شکل گیری و سیر تکامل آنهاست. به این ترتیب، زمین گردشگری هم گونه ای از گردشگری طبیعت گرا و هم گردشگری مسئولانه است و از آن روی که این گونه گردشگری نگرش علمی ـ فرهنگی دارد، گردشگری هدفمند و آگاهانه نیز به شمار می رود.

در این میان، ژئوپارک واژه ای است که توسط یونسکو ابداع شد. صرف نظر از تعریف رسمی یونسکو که مشخص و قابل دسترس است، ژئوپارک محدوده ای است که ویژگی اصلی آن وجود ژئوسایت های پراهمیت، طبیعت و محیط زیست غنی، ویژگی های فرهنگی جذاب و از همه مهم تر، مشارکت و حضور فعال جامعه محلی در برنامه های توسعه، حفاظت و پایداری است. نکته جالب این است که برخلاف انواع مناطق حفاظت شده طبیعی، ژئوپارک ها نه تنها ورود و حضور بازدیدکنندگان را محدود نمی کنند، بلکه برای حضور مردم طراحی شده اند. در ژئوپارک ها گردشگران برای بازدید از ژئوسایت ها و سایت های طبیعی و فرهنگی حضور دارند و این حضور موجب رونق اقتصادی پایدار جوامع محلی خواهد شد. شرط مهم موفقیت یک ژئوپارک، وجود برنامه و راهبردهای مناسب و دقیق در مدیریت ژئوپارک است؛ راهبردهایی برای حفاظت، بهره برداری صحیح، توانمندسازی جامعه محلی و توسعه پایدار ژئوپارک.

● چالش های پیش روی زمین بوستان های کشور

اولین بار با پیشنهادی که سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور از طریق وزارت صنایع و معادن وقت (سال ۱۳۸۸) به کمیسیون امور زیربنایی محیط زیست و صنعت هیات دولت ارسال کرد، بحث میراث زمین شناختی عملا در سطح اول اجرایی کشور مطرح شد.

نکته: ایراد در درک مفاهیم اصلی و فلسفه تشکیل ژئوپارک ها،قشم ـ تنها ژئوپارک ایران ـ را با اخطار و کارت زرد بازرسان شبکه جهانی روبه رو ساخت و آن را در آستانه دریافت کارت قرمز و اخراج از شبکه قرار داد

نمایندگان سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور در چندین نشست تخصصی که در این کمیسیون برگزار شد، به توضیح و توجیه موضوع پرداختند و چالش هایی را با نمایندگان سازمان های میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، سازمان حفاظت محیط زیست، سازمان جنگل ها و مراتع و نمایندگان دیگر سازمان ها و وزارتخانه ها پشت سر گذاشتند تا در نهایت، اوایل سال ۱۳۹۰ آیین نامه مورد نظر به تصویب کمیسیون و سپس دفتر دولت رسید. براساس این آیین نامه، سازمان زمین شناسی موظف به شناسایی و بررسی مناطق مستعد برای معرفی ژئوپارک در سراسر کشور شد تا با همکاری دیگر سازمان ها به تنظیم آیین نامه ای برای بهره برداری و حفاظت از این مناطق بپردازد.به این ترتیب، ایران در شمار معدود کشورهایی قرار گرفت که موضوع میراث زمین شناختی و ژئوپارک ها را در سطح اول دولت مورد توجه قرار داده اند. همچنین با تصویب این آیین نامه، موضوع بررسی های مربوط به میراث زمین شناختی کشور دارای تمرکز و محوریت مشخص (سازمان زمین شناسی) شد.

اگرچه ایران در بیشتر موارد مربوط به میراث زمین شناختی از کشورهای پیشگام در جهان بوده است و پیش از بسیاری از کشورهای مترقی بررسی های مربوط را آغاز کرده بود، اما متاسفانه با وجود توانمندی های بسیار در زمینه پدیده ها و عوارض زمین شناختی و طبیعت کم نظیر، تنها یک ژئوپارک کشور در فهرست جهانی جای دارد که جای سوال دارد.

چراکه برای مثال، کشور ژاپن که تا سال ۲۰۰۸ هیچ گونه ژئوپارک ثبت شده ای در فهرست جهانی نداشت، اکنون چهار ژئوپارک در شبکه جهانی دارد. این در حالی است که گوناگونی زمین شناختی و گستردگی کشور ایران با ژاپن قابل مقایسه نیست و ایران در حال حاضر تنها یک ژئوپارک جهانی دارد. ایراد دیگر، ضعف در درک مفاهیم اصلی و فلسفه تشکیل ژئوپارک و عمل نکردن به آن است. این ایراد، قشم ـ تنها ژئوپارک ایران ـ را با اخطار و کارت زرد بازرسان شبکه جهانی روبه رو ساخت و آن را در آستانه دریافت کارت قرمز و اخراج از شبکه قرار داد. همین ایراد، موجب عدم تائید دومین پرونده پیشنهادی ایران (منطقه ارس) از طرف ارزیابان شبکه جهانی شد. به اعتقاد کارشناسان به طور کلی دلایل این ناکامی ها و عدم پیشرفت را می توان در موارد متعددی دانست.

بررسی های میراث زمین شناختی در ایران هرچند تاکنون به صورت عمده توسط سازمان انجام شده، اما معدود افراد، سازمان ها و مراکزی هم بوده اند که کارهایی گاه ارزشمند را به صورت مستقل و پراکنده انجام داده اند. با توجه به تکلیف قانونی محول شده به سازمان زمین شناسی، انتظار می رود این بررسی ها از این پس در چارچوبی یکسان، مدون و استاندارد انجام شوند تا نه تنها راه ها به خطا نروند، بلکه از دوباره کاری ها و هدررفتن وقت افراد و منابع مالی جلوگیری شود. ازجمله این راهکارها می توان به توجه و گسترش آموزش عالی، همکاری و همگرایی مراکز آموزش عالی، همکاری بخش غیردولتی، همکاری کارشناسان در تهیه نقشه و برگزاری کارگاه های آموزشی اشاره کرد.

ازجمله این راهکارها می توان از تشکیل شبکه ژئوپارک های ملی برای حضور قدرتمندانه و موفق در شبکه جهانی ژئوپارک ها (GGN) و افزودن مناطق مستعد به فهرست جهانی نام برد. شبکه ژئوپارک های ملی باید زیر نظر کمیته یا شورای ژئوپارک های ملی هدایت و نظارت شود. این کمیته وظیفه بررسی و تائید مناطق پیشنهادی برای تاسیس ژئوپارک ­های جدید را به عهده داشته و این مناطق را به شبکه ژئوپارک­ های ملی پیوند می­ دهد. در این شبکه، مناطق توانمند برای معرفی و ثبت ژئوپارک، ضمن تجربه کردن برخی راهبردها و برنامه­ ها، ارتباطی میان شبکه ای با دیگر اعضا خواهند داشت و به این ترتیب، تمرینی برای عملکرد درست و مناسب در شبکه جهانی را پشت سر خواهند گذاشت. همچنین درخواست پیوستن یک ژئوپارک به شبکه جهانی، نخست زیر نظر این کمیته بررسی خواهد شد و پس از تائید، پرونده برای شبکه جهانی ارسال خواهد شد. به این ترتیب، ضمن هماهنگی کامل مناطق در کشور، شانس دریافت تائیدیه برای ثبت در شبکه جهانی افزایش خواهد یافت و خطر دریافت کارت زرد و قرمز برای ژئوپارک های جهانی کاهش می یابد. چراکه به این ترتیب شبکه ملی بر عملکرد ژئوپارک­ های ملی و جهانی خود نظارت مستمر خواهد داشت.