آسیب شناسی برنامه های بهسازی و نوسازی شهری

افزایش مشکلات کالبدی و ضعف کارکردی عرصه های نیازمند نوسازی و بهسازی شهری، پایین بودن شرایط کیفی سکونت، مخاطرات اجتماعی و زیست محیطی ناپایداری و عدم برخورداری از امکانات، خدمات و زیرساخت های شهری در این مناطق از یک سو و ضرورت استفاده از ظرفیت های این محدوده ها به عنوان فرصتی برای توسعه، سبب توجه روز افزون برنامه ریزان، سیاست گذاران و مدیران شهری به این عرصه ها طی سالهای اخیر شده است

 آسیب شناسی برنامه های بهسازی و نوسازی شهری و ضرورت بازبینی اقداماتافزایش مشکلات کالبدی و ضعف کارکردی عرصه های نیازمند نوسازی و بهسازی شهری، پایین بودن شرایط کیفی سکونت، مخاطرات اجتماعی و زیست محیطی ناپایداری و عدم برخورداری از امکانات، خدمات و زیرساخت های شهری در این مناطق از یک سو و ضرورت استفاده از ظرفیت های این محدوده ها به عنوان فرصتی برای توسعه، سبب توجه روز افزون برنامه ریزان، سیاست گذاران و مدیران شهری به این عرصه ها طی سالهای اخیر شده است.افزایش مشکلات کالبدی و ضعف کارکردی عرصه های نیازمند نوسازی و بهسازی شهری، پایین بودن شرایط کیفی سکونت، مخاطرات اجتماعی و زیست محیطی ناپایداری و عدم برخورداری از امکانات، خدمات و زیرساخت های شهری در این مناطق از یک سو و ضرورت استفاده از ظرفیت های این محدوده ها به عنوان فرصتی برای توسعه، سبب توجه روز افزون برنامه ریزان، سیاست گذاران و مدیران شهری به این عرصه ها طی سالهای اخیر شده است. ایجاد نهادی مستقل برای سیاست گزاران در ساختار دولت (شرکت مادر تخصصی عمران و بهسازی شهری ایران)، توجه به موضوع بهسازی و نوسازی شهری در برنامه های پنج ساله سوم و چهارم، اختصاص منابعی در ردیف بودجه کل کشور، تشکیل سازمان های اجرایی در شهرداری ها با ماموریت نوسازی و بهسازی مناطق نابسامان، راه اندازی دفاتر خدمات نوسازی محلات با ماموریت تسهیل اجرای فرایند بهسازی و نوسازی محدوده ها و محلات، برنامه ریزی و اجرای پروژه های بیشمار در ابعاد و مقیاس های مختلف، مجموعه اقدامات نرم افزاری برای فراهم کردن بستر اجرای طرح ها و برنامه ها از جمله برگزاری جلسات هم اندیشی، انتشار یافتن مقالات و کتب متعدد در این حوزه، تهیه بسته های تشویقی و حمایتی از نوسازی و بهسازی، اطلاع رسانی در ابعاد مختلف، برگزاری کارگاه های تخصصی و همایش ها در مجامع علمی- تخصصی، تدوین و تصویب لوایح، قوانین و دستورالعمل هایی برای تشویق و حمایت از برنامه های نوسازی و بهسازی و راه اندازی و توسعه رشته های دانشگاهی مرتبط همگی نشان از توجه دست اندرکاران به موضوع و تلاش آنان برای یافتن راهکاری در مواجهه با مسائل و مشکلات این مناطق است.

با همه تلاش ها و اقدامات صورت گرفته، روند گسترش این محدوده ها و نابسامانی های این مناطق کاهش چشم گیری نداشته و در بعضی مناطق، اقدامات صورت گرفته سبب افزایش مشکلات ساکنان این محلات نیز شده تا حدی که آنان را به سبب عدم امکان تداوم سکونت مجبور به ترک محله های خود کرده است.

برای دست یابی به علل عدم موفقیت برنامه های قبل، آسیب شناسی و ارزیابی سیاست ها و اقدامات قبل ضروری است. بر پایه یافته های حاصل از چنین مطالعه ای می توان راهکارهای نوین را شناسایی و ارائه طریق نمود. محورهای زیر به معرفی این نقاط ضعف می پردازد:

 سیاستهای بهسازی و نوسازی شهری علی رغم همه جانبه نگری در اسناد، قوانین، دستورالعمل ها و سایر متون ارائه شده، عملا به ظرفیتهای موجود از ابعاد مختلف (فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، زیست محیطی و کالبدی) بی توجه بوده و دیدگاه جامعی نسبت به مسایل نداشته اند.

 هیچ برنامه و یا سیاست مشخصی برای پیشگیری از گسترش این عرصه های نابسامان وجود ندارد. در صورت عدم توجه به سیاست پیشگیری و پیش نگری برای جلوگیری از فرایند شکل گیری و گسترش عرصه های نابسامان شهری، سیاست گزاران و برنامه ریزان شهری با مشکلات فراوانی در مواجهه با این معضل روبه رو خواهند شد. 

 دولت علی رغم تاکید بر اجرای اصل ۴۴ در تفویض و واگذاری امور خود به کارگزاران محلی و پرهیز از درگیری و دخالت مستقیم در پروژه های اجرایی، در طول سال های قبل به شکل گسترده ای درگیر اقدامات اجرایی بوده است.

 با وجود محدودیت های بسیار دولت در تامین منابع، بخش قابل توجهی از برنامه ها به بودجه ها و منابع دولتی وابسته است. ضروری است تامین منابع مالی برنامه های بهسازی و نوسازی شهری بجای تکیه بر بودجه عمومی دولت بر استفاده از ظرفیت های بخش خصوصی تامین شیوه های مالی ابتکاری و ایجاد نهادهای مالی تازه، سرمایه های ساکنان و مالکان استوارگردد.

 عمده توجه برنامه های بهسازی و نوسازی به تغییرات و دگرگونی های کالبدی بدون توجه به خواست و نیاز ساکنان و استفاده کنندگان از این فضاها است. ضروری است سیاستهای بهسازی و نوسازی شهری عمده توجه خود را بر تاکید بر نقش گروه های اجتماعی، تقویت جایگاه مالکان و ساکنان و توجه به نیازمندی های آنان قرار دهند.

 علی رغم بروز مسایل بیشمار در تعریف و اجرای پروژه های بزرگ مقیاس، هنوز طرح ها و برنامه های بزرگ مقیاس تحت عنوان پروژه های پرچم در حال اجرا است. ضروری است برنامه های نوسازی شهری بجای تخریب و نوسازی های گسترده، تغییر ساختارموجود ،جابجائی جمعیت و گسست ساختار کالبدی و جایگزینی عناصر تازه و نامانوس، به ساماندهی کالبدی و انتظام بخشی نابسامانی های فضایی- عملکردی از طریق طرح ها و برنامه های کوچک مقیاس و تاثیر گذار ، برآمده از نیازهای واقعی مردم و با تاکید بر برنامه ریزی برای استفاده از ظرفیت های موجود در فرایند توسعه بپردازند.

 مدیریت شهری بخصوص شهرداری هانقش محوری درفرایند بهسازی و نوسازی شهری بر عهده نداشته اند. در عین حالی که دولت در طی سال های قبل بجای حمایت و پشتیبانی از این نهاد عمومی به شکل گسترده ای در فرایند اجرای برنامه های بهسازی و نوسازی شهری درگیر و به شکل مستقیم دخیل بوده است.

 عدم توجه به ارزش های بافت ها و محدوده های تاریخی مراکز شهری به عنوان فرصتی جهت ارتقاء هویت شهری در چارچوب طرح های حفاظت، بهسازی و باززنده سازی این عرصه های ارزشمند 

 سازمان ها و نهادهای مختلف و متعددی در فرایند بهسازی و نوسازی شهری دخیل می باشند. تعدد این بازیگران سبب پیچیده تر شدن اجرای برنامه ها از یک سو و عدم هماهنگی و کارهای موازی در فرایند اجرای برنامه های بهسازی و نوسازی شهری شده است. ضروری است با تشکیل ستادهای هماهنگی بین دستگاه ها در مقیاس ملی، منطقه ای و شهری و همچنین کارگروه های اجرایی در قالب کارگروه ارزش محیطی و ایجاد سرانه ها و خدمات شهری ، کارگروه توانمند سازی اجتماعی، کارگروه ارتقاء اقتصادی و کارگروه پیش نگری از گسترش بافتهای نابسامان شهری در مقیاس خردتر، ضمن تدوین برنامه های مشترک، فضای تعامل و همکاری برای پیشبرد اهداف در یک نظام هدفمند و هماهنگ فراهم گردد. 

با عنایت به موارد فوق الذکر ضرورت دارد شرکت عمران و بهسازی شهری به عنوان نهاد محوری سیاستگزار و برنامه ریز در سطح ملی ضمن ارزیابی سیاستها و برنامه ها و اقدامات قبل، چارچوب های اصولی با پرهیز از نگاه پروژه محوری و ” عرضه- محوری ” را به نحوی تدوین نماید تا ضمن تهیه برنامه نوسازی شهری با رویکرد بازآفرینی پایدار مطابق با نگرش ” برنامه و فرایند محوری ” و همچنین ” تقاضا – محوری ” نسبت به تمامی ظرفیت های نهادی و دستگاهی و مدیریت شهری و نهادهای غیر دولتی و مردم در قالب تقسیم سهم روشن و شفاف اقدام نماید.

*معاون وزیر و مدیرعامل شرکت مادر تخصصی عمران و بهسازی شهری ایران