بازآموزی درس های زلزله‌ها

الف- مقدمه:

در تاریخ ۲۳ بهمن ۱۳۳۱ (۱۲ فوریه ۱۹۵۳) زمینلرزه ترود در جنوب شاهرود با بزرگای ۶٫۴ موجب کشته شدن بیش از ۸۰۰ نفر از هم میهنان ما شد. در همان دهه در روز ۱۱ تیر ماه ۱۳۳۶ (۲ ژوییه ۱۹۵۷در سنگچال – بند پی مازندران- در جنوب بابل) در منطقه کوهستانی شمال البرز مرکزی با بزرگای ۷٫۵ حدود ۱۲۰۰ نفر تلفات به جا گذاشت. سه سال بعد در تاریخ ۴ اردیبهشت ۱۳۳۹ زلزله ای با بزرگای ۶ در لارستان فارس بیش از ۴۰۰ نفر کشته داشت. در دهم شهریور سال ۱۳۴۱ زلزله ای با بزرگای ۷٫۱ در بویین زهرا در دشت قزوین موجب بیش از ۱۲ هزار کشته شد. از ۱۳۳۱ که زلزله ترود -البته دو دهه بعد- مورد مطالعه علمی و فنی مدرن قرار گرفت، تا سال ما در ایران با سابقه ای شصت ساله برای مطالعه روی زمینلرزه های ایران وجود دارد.

نگاهی مجدد به زمینلرزه های مهم و مخرب دهه گذشته از زلزله اول تیر چنگوره، آوج۱۳۸۱ (۲۲ ژوین ۲۰۰۲) (بزرگای ۶٫۳ و ۲۶۱ کشته، زلزله ۵ دیماه ۱۳۸۲ بم (۲۶ دسامبر ۲۰۰۳ بزرگای ۶٫۵ و ۳۳۰۰۰ نفر کشته) ، زلزله ۴ اسفند ۱۳۸۳ داهوییه زرند ( ۲۲ فوریه ۲۰۰۵، بزرگای ۶٫۵ و ۶۵۰ نفر کشته) تا زمینلرزه های دوگانه ورزقان آدربایجان شرقی در ۲۱ مرداد (۱۱ اوت ۲۰۱۲ با بزرگای های ۶٫۴ و ۶٫۳ و تلفات ۳۰۶ نفر ) نشان می دهد که هر گاه زمینلرزه ای با بزرگای بیش از ۶ در محدوده ای مسکونی رخ داده است (و تراکم جمعیت روستایی یا شهری در آن ناحیه قابل ملاحظه بوده است) تلفات بیش از ۱۰۰ نفر رخ داده است. متاسفانه از این نظر در طی این شش دهه ایمنی مردم در مناطق مختلف لرزه خیز ایران به حد قابل قبولی نرسیده است.

ب- زلزله های شدید همچنان در ایران تلفات می گیرد

دو زمینلرزه پی در پی با بزرگاهای ۶٫۴ و ۶٫۳ در ورزقان در نزدیکی اهر در ۲۱ مرداد ۹۱ رخ داد. از تعداد ۲۵۸ تلفات اعلام شده این زمینلرزه (از سوی پزشکی قانونی آذربایجان شرقی) ۱۷۱ زن (۶۶٫۳ درصد) و ۸۷ تن مرد (۳۳٫۷ درصد ) بودند. ۵۲ تن از فوت‌شدگان زیر ۱۰ سال، ۱۷ تن ۱۰ تا ۱۹ سال، ۵۴تن ۲۰ تا ۳۹ سال، ۳۸ تن ۴۰ تا ۵۹ سال، ۵۸ تن ۶۰ تا ۷۹ سال، ۲۴ تن ۸۰ سال به بالا، بودند. نکته مهم در این زلزله آسیب پذیری زیاد کودکان و سالخوردگان در این زلزله بود ( نفر (۳۲%) بالای ۶۰ سال و ۵۲ نفر (۲۰%) زیر ۱۰ سال). زلزله ها در عصر بیست و دومین روز از ماه مبارک رمضان رخ داده اند، که به نظر می رسد که از بعضی از مردم (به ویژه مردان میانسال) در این ساعات بعد از ظهر همچنان در بیرون از منزل مشغول کار وفعالیت بوده اند و البته بعضی دیگر در منزل مشغول استراحت. بدیهی است که آنها که در پهنه رومرکزی در ساختمان و زیر سقفی بوده اند در معرض بیشترین خسارتهای جانی ناشی از زلزله قرار گرفته اند.

وقتی چنین زمینلرزه هایی با بزرگای کمتر از ۷ در منطقه ای عمدتا روستایی (پهنه کانونی در منطقه ای روستایی واقع بود) چنین تبعاتی در سطح ملی می تواند ایجاد کند می توان تصور کرد که هنگام زمینلرزه ای شدید در محدوده ای شهری (به وِیژه در کلانشهری مانند تهران یا تبریز ) چه پیامدهای سنگینی قابل انتظار خواهد بود.

استان آذربایجان شرقی یاد آور رخداد مخرب ترین زمینلرزه های تاریخ فلات ایران (زلزله های تاریخی تبریز و آخرین انها زمینلرزه ۲۳۲ سال قبل ۱۷۸۰ میلادی در تبریز) است. با نگاه به نبود لرزه ای برای زلزله ای با بزرگای بیش از بزرگای ۷ برروی گسل شمال تبریز به مدت بیش از ۲۳۲ سال، و وقوع زلزله های دوگانه شدید با بزرگای بیش از ۶ بر روی گسل جنوب اهر توجه را به زمینلرزه های مخرب احتمالی بعدی در این گستره جلب کرده است.

 ج- لزوم توجه به ریسک زلزله در پایتخت

تمرکز جمعیت و زیر ساختهای حیاتی در شهرهای تهران و کرج و در حد فاصل تهران و کرج نشان می دهد که وضعیت ایمنی لرزه ای تهران اهمیت ویژه در سطح ملی داشته و باید با حمایت مؤسسات پژوهشی ذیربط و به صورت شبکه ای و هدایت کار در یک شورای راهبردی مساله لرزه خیزی پهنه استان تهران، بررسی جدی شود.

زمینلرزه های تاریخی در سال۳۳۰ قبل از میلاد، ۸۵۵ م، ۱۳۸۴ م و ۱۸۳۰ میلادی موجب تخریب شهر باستانی ری (و درمورد آخر: تهران) شد، و همچنین زمینلرزه باستانی ۳۰۰۰ سال قبل احتمالا موجب ویرانی تمدن قیطریه در شمال تهرانشده است. گسل شمال تهران از جمله خطرناک ترین گسلهای پایتخت است که در صورت وقوع زلزله شدید – با بزرگای۶ یا بالاتر- با تخریب وسیع در پهنه گسله همراه خواهد بود. بر روی این پهنه گسله اکنون ۲ میلیون و دویست هزار نفر جمعیت زندگی میکنند. تجربه زلزله ۱۲ مه ۲۰۰۸ ونچوان چین (با بزرگای ۷٫۹) نشان می دهد که از کل تلفات حدود ۷۰۰۰۰ نفر تلفات این زمینلرزه بیش از ۸۰% کشته ها مربوط به شهر ها و روستاهایی بوده اند که در فاصله صفر تا ۱۵ کیلومتری از گسل زمینلرزه ای ونچوان زندگی می کردند. بنابراین مساله ریسک بالای زلزله در اثر تراکم بالای جمعیت در پهنه نزدیک به گسلهای فعال مساله ای کاملا جدی است.

بر اساس براورد احتمالی با در نظر گرفتن تمام گسلهای اطراف تهران، بازگشت زمینلرزه ای با بزرگای ۷ را حدود۱۶۰ تا ۱۸۰ سال براورد می کنند. ولی وقتی با در نظر گرفتن این دوره بازگشت، زلزله ۱۸۳۰ دماوند- شمیرانات را به عنوان آخرین رخداددرنظر گرفته و بیان شود که در وقوع زلزله ای بابزرگای ۷ مثلا ۲۵سال تاخیر محاسبه شود، مقایسه غلطی صورت گرفته است. چرا که زلزله ۱۸۳۰دماوند شمیرانات در اثر فعال شدن گسل مشا رخ داده است، ولی بازگشت۱۶۰ تا ۱۸۰ساله برای بزرگای ۷ با توجه به لرزه خیزی تمام گسلهای منطقه تهران )مشا، شمال تهران، ایوانکی و ..( به دست آمده است. بنابراین، این نوع استدلال مخدوش است، ولی در اصل موضوع (لرزه خیزی بالا و خطر زلزله بالا در منطقه تهران) تردیدی وجود ندارد. تهران در کنار استانبول، لس آنجلس، توکیو و جاکارتا یکی از پنج کلانشهری است در محدوده آنهابیش ۱۰ میلیون جمعیت زندگی می کنند و در معرض خطر و ریسک بسیار بالای زلزله قرار دارند و رویداد زمینلرزه مخرب در آنها به مساله مهم در سطح بین المللی تبدیل می شود.

د- جمع بندی

شش دهه مطالعه زمینلرزه های ایران که بیشتر فعالیتهای پژوهشی مرتبط به آن در پنج دهه (بعد از زلزله ۱۳۴۱ بویین زهرا) صورت گرفته است، نشان می دهد که تا کنون زلزله های با بزرگای بیش از ۶ هرگاه در پهنه ای روستایی یا شهری رخ داده اند میزان تلفات تقریبا در تمام این مدت ۶ دهه تا کنون بیش از یکصد نفر بوده است. به نحوی که کانون زلزله های دوگانه ورزقان ۲۱ مرداد که در پهنه ای کاملا روستایی واقع بود با بزرگایهای ۶٫۴ و ۶٫۳ موجب بیش از ۳۰۰ نفر تلفات شد. این نکته مهم از نظر تلفات همچنان بالا در زلزله های شدید (بزرگای ۶ یا بیشتر) مساله ای جدی است که با درجه اول اهمیت باید مورد توجه قرار گیرد.

از سوی دیگر در کشور های توسعه یافته با تلفات کمتر ولی بعضا خسارتهای شدید اقتصادی در هنگام زلزله ها مواجه هستیم. به عنوان مثال، رخداد بزرگای زلزله ای با بزرگای بیش از ۶ نطیر زلزله ۲۲ فوریه ۲۰۱۱ کرایست چرچ نیوزیلند (با بزرگای ۶٫۳ و شتاب حداکثر ۱٫۸g) که کانون زلزله دقیقا در منطقه پرجمعیت شهری قرار داشت، تعداد تلفات ۱۸۵ نفر بیشتر نبود ولی با ۱۲ میلیارد دلار خسارت در رده یکی از پرخسارت ترین زلزله های دهه دوم سده بیست و یکم فرار گرفت. همچنین زمینلرزه ۱۷ ژانویه ۱۹۹۴ در نورت ریج در جنوب کالیفرنیا که با بزرگای ۶٫۷ و ژرفای ۱۹ کیلومتر و در نزدیکی پهنه پرجمعیت با شتابی نزدیک به ۲g با ۵۷ نفر تلفات همراه بوده است ولی با بزراورد ۲۵ میلیارد دلار خسازت ، یکی از پر خسارت ترین زلزله های تاریخ ایالات متحده است. زمینلرزه ای با این نحوه خسارت (بیشتر اقتصادی و کمتر تلفات جانی) اگر در کشور های در حال توسعه رخ دهد (مثلا در شیلی) گرچه کشته های کمی داشته باشد، ولی می تواند چنان آسیب شدیدی به آن کشور وارد آورد که ورشکستگی یا لطفه جبران ناپذیر به زیر ساخت آن کشور تا چند نسل زندگی ساکنان ان کشور را تحت تاثیر قرار دهد. این مساله نیز باید در مورد ریسک زمینلرزه های ایران مورد توجه جدی واقع شود.

*معاون پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله

۴۵۲۳۴

  دانلود