معماری مسکونی شیراز در روند مطالعاتی ما، حلقه زنجیری است که پیوندی دو جانبه با معماری درونگرای کامل نقاط مرکزی و معماری برونگرای بعضی از نقاط دیگر دارد. به عبارت دیگر حلقه رابطی با بوشهر و بوشهر نیز حلقه رابطی با معماری کاملاً برونگرا می باشد. در مجموع معماری مسکونی شیراز خاص این شهر بوده و در کل یکی از پربارترین و غنی ترین نمونه های خانه در فرهنگ معماری ایران را در خود جای داده است.
خانۀ حیاط دار، اصلی ترین عنصر تشکیل دهنده قطعات مسکونی بافت شهری شیراز می باشد. از خصوصیات این خانه ها، درونگرایی کامل آن است. همان گونه که در خانه های بوشهر مشاهده کردیم وجود حیاط در آن خانه ها برابر با درونگرایی کامل نبود ولی نقشی مهم در سازماندهی فضاهای مختلف و ارتباط آنها داشت. در خانه های شیراز کلیه فضاها، حیاط را در برگرفته است و این فضاها به غیر از هشتی، هیچ گونه ارتباط بصری و فیزیکی با مسیرهای بیرون خود ندارند. حیاط علاوه بر ارتباط بین فضاهای مختلف و سازماندهی فضاهای تابستان نشین و زمستان نشین، در بخشی از سال محل نشیمن بوده و در کلیه فصول فضای سبز زیبایی را به وجود آورده است. سازماندهی فضاها در بیشتر خانه ها در یک طبقه، همراه با زیرزمین بوده و در بعضی خانه ها قسمتهایی از آن در دو طبقه گسترش یافته اند.
روش های ساختمانی
یکی از وجوه مشترک ساختمان خانه های شیراز و بوشهر، استفاده از روش تیرپوش است. مجموعاً در شیراز از دو روش ساختمانی تیرپوش و طاقی در ساخت همۀ بناها استفاده شده است. با نگاهی به تاریخ معماری ایران و ابنیه قدیمی فارس تنوع و ساخت این دو روش (تیرپوش و طاقی) بخوبی مشاهده می شود. بنای عظیم تخت جمشید کاملاً تیرپوش بوده و در دوره های بعد آتشکده فیروزآباد، کاخ سروستان، قلعه دختر و کاخ نیشابور با گنبدها و طاقهای بزرگ پوشیده شده است.
بعد از ظهور اسلام نیز ابنیه ای چون مسجد نو، مسجد جامع، مسجد وکیل، بازار وکیل و مجموعه بناهای اطراف آن، مدرسۀ خان و تعداد زیادی دیگر از بناها با پوششهای متنوع طاقی، بخصوص کاربندی، پوشش شده است.
در ارگ کریمخانی و تعدادی دیگر از ابنیۀ کریمخانی هر دو روش تیرپوش و طاقی دیده می شود. در مجموع می توان کاربرد پیشرفته و دقیق این دو روش را از خصوصیات بارز این منطقه دانست.
در ساخت عناصر سازه ای خانه ها از مصالح مختلفی استفاده شده است. مصالح ساخت دیوارها از نوع خشتی و سنگی بوده و برای پوششهای زیرزمین و هشتی ها معمولاً به دلیل طاقی بودن آن از خشت و آجر و در پوششهای طبقه همکف و طبقات دیگر آن از چوب استفاده شده است.
خشت های خام و پخته اندازه ۴×۲۰×۲۰ سانتیمتر داشته است. ضخامت دیوارها با توجه به کاربرد آن به شکل جرز یا اسپر (تیغه) بوده که معمولاً جرزها در حدود ۲ الی ۵/۲ آجر ضخامت داشته است. آجر یا فقط در نماسازی و یا به صورت پشت و پیش (با اسکلت بنا چیده می شده است) به کار می رفته است. در ادامه، در بحث ویژگیهای نمایی کاربرد ظریف و زیبایی آجرها را خواهیم دید.
ستونهای چوبی تالارها، ایوانها و داخل شاه نشینها از دیگر عناصر باربر سازه ای می باشند. تعداد این ستونها و شکل آنها در مکانهای مختلف فرق می کرده است. در بعضی خانه ها و در دهانه های بزرگ فقط از دو ستون استفاده شده (خانه محتشم) و در بعضی دیگر مانند خانه زینت الملک و نارنجستان قوام در فواصل کمتری ستونها در کنار هم قرار گرفته است.