هنری که در آن، گره از گره ای گشوده نمی شود

این صنعت دستی، از هنر‌های ظریفی است که از اوایل دوره اسلامی ‌در ایران رایج بوده و برخی پژوهشگران احتمال داده‌اند استفاده از آن از دوران خلفای عباسی آغاز و در قرن ششم تا هشتم هجری قمری در مصر و سوریه متداول شده و از همان زمان نیز به ایران رسیده است.

بر اساس شواهد موجود، پیشینه هنر گره‌چینی در معماری ایران به دوره سلجوقی و صفوی باز می‌گردد و خاستگاه آن نیز شهر اصفهان بوده است.

از این سبک بطور معمول در ساخت درهای اماکن متبرکه، مقبره ها، منبرها و مشبک درب پنجره منازل و کاخها و نرده‌ها استفاده می‌شده است.

برای کندوکاو بیشتر در باره هنر گره چینی به سراغ استاد’محمد حسین جلیلی’ در کارگاهی که برای احیای این هنر ارزشمند در مجموعه فرهنگی ‘ تخت فولاد اصفهان’ دایر شده است، رفتیم.

در این کارگاه انواع نقشهای مختلف گره چینی تعبیه شده روی چوب توسط هنرجویان، حال و هوای بیننده را به دوران گذشته تاریخ که هیچ اثری از آهن و فولاد بر در و پنجره خانه ها و حجره ها نبوده است، می برد.

استاد جلیلی،گفت و گوی خود را با خبرنگار ایرنا با پرداختن به علاقه وافرش به این هنر آغاز می کند و اینکه سابقه طولانی تدریس این هنر در هنرستان هنرهای زیبا و میراث فرهنگی استان را دارد.

وی همچنین از استادهای خود در رشته گره چینی،منبت و معرق سخن می گوید و از استاد علیزاده، عشاقی، شعرباف، سمیعی و جلیلی و دیگران و تاثیر آنها در احیای این هنر از دوران خود تاکنون نام می برد و حقشناسانه از مقام آنان تجلیل می کند.

جلیلی با اشاره به اتصالات موجود در سنگ های اثر تاریخی تخت جمشید، احتمال قدمت این هنر را به دوره هخامنشیان نسبت می دهد که درآن زمان گره چینی ابتدا بر روی سنگ انجام می شده و در دوره های سلجوقی و صفوی در قالب چوب نیز مرسوم گشته و بیشترین آثار گره چینی چوب از این دو دوره بر جای مانده است.

وی ابزار ساخت گره را شامل انواع اره(فلکی،رادیکال، چکشی، برقی، فارسی‌بر و انواع اره‌های دستی)،رنده(رنده کفبر، گنده‌گیر، رنده ابزار، خشتی، دوراهی و رنده دست)،گیره(انواع گیره‌دستی و گیره روی میز)انواع خط‌کش،سمباده(ماشین سمباده‌زنی، نواری، دیسکی، لرزشی و سنگ چرخ)،انواع دریل، سوهان، چکش، مته، فرز و میز کار عنوان کرد.

بهترین ماده اولیه برای ساخت گره‌ چینی از گذشته تاکنون درخت چنار است که این درخت با بافت منسجم و مقاومت بالا در رده درختهای بومی ‌ایران قرار دارد.

البته از چوب نارنج، گلابی، گردو، عناب و از چوب درخت‌های جنگلی ایران از نوع آزاد و راش نیز برای ساخت گره‌چینی استفاده می‌شود.

وی به شیوه خلق آثار گره چینی نیز اشاره کرد و گفت:به این منظور در ابتدا باید نقشه ترسیم و سپس قالب لازم روی چوب تهیه شود آنگاه عمل برش صورت گیرد.

به گفته جلیلی، این برشها توسط انواع اتصالات شامل’فاق’،’زبانه’،’توام’،’پخ’ ، ‘کنج’، شکاف’، ‘شیار’و همچنین اتصالات ‘فارقی’ و ‘دم چاچله’ در کنار هم، مانند پازل قرار می گیرد.

وی نکته مهم در این میان را به صفر رساندن خطای اندازه در برشها عنوان کرد و گفت: در صورت وجود کوچکترنی خطا، تمام معادلات به هم می ریزد.

جلیلی افزود: گره‌ها اتصالات کوچکی از چوب است که به صورت زبانه‌ای به یکدیگر قفل می‌شود و نقش‌های زیبایی را بوجود می‌آورد که هر چه ظریفتر باشد، از نظر هنری نیز ارزش بیشتری دارد.

وی یادآور شد: برای ایجاد نقش گره، چوبها به ضخامت بند رسم شده بریده و در عین حال چوبهای واگیره از قالب‌های آماده شده تهیه می‌شود سپس به وسیله اره پشت‌ بند‌دار،زاویه‌های اتصالات روی چوب را برش و با رنده ابزار، روی آلت‌ها ابزار می‌زنند.

در مرحله بعد به دو سر هریک از آلت‌ها’فاق’ و ‘زبانه’ می‌زنند و در آخر، کار چیدن گره و درگیر کردن اتصال‌های ساخته شده و شیشه‌های رنگی برش خورده به پایان می‌رسد.

انواع کارهایی که در گره چینی انجام می شود شامل’گره به صورت پوک و یا بادخور’است که در درب یا پنجره یا نرده مورد استفاده قرار می گیرد.

همچنین’گره با شیشه یا آینه یا هر دوبا هم’ در سقف و درب و پنجره قابل اجرا است و’گره توپر’ نیز در منبر، صندوقچه و قبور مورد استفاده قرار می گیرد.

این استاد هنر گره چینی، اشکال و اعداد به کار رفته در این هنر را از اعداد و نقوش مقدس شامل اعداد ‘۷و۸’، ’۱۴’و’۵′ و یا تکرار دو عدد’۶′ که به ’۱۲’ می رسد، عنوان کرد و گفت: به کارگیری این اعداد و نقوش در ترسیم این هنر در انتقال انرژِی به انسان موثر است.

وی همچنین یکی از مزایای استفاده از شیشه ی رنگی در هنر گره چینی را

‘تکثیر’ نور عنوان کرد و گفت: دیافراگم چشم بسیاری از حشرات نمی تواند نور متصاعد شده از این شیشه ها را تحمل کند و این مساله موجب دورشدن و از بین بردن آنها می شود.

جلیلی خاطرنشان کرد:شاید بسیاری از مردم از خواص بیولوژیکی این هنر آگاهی نداشته باشند زیرا این هنر علاوه بر تولید انرژِی، در فراهم آوردن فضایی سالم و عاری از آلودگی حشرات نیز می تواند موثر باشد.

وی با اشاره به اینکه در گذشته تمام مراحل خلق یک اثر گره چینی توسط دست انجام می شد و هنرمندان درآن زمان زحمت بسیاری را متحمل می شدند، گفت: امروزه دستگاه ها به خدمت هنرمندان درآمده اند ولی این امر در کیفیت آثار تاثیری ندارد.

به گفته وی، از دوران صفوی به بعد تعبیه شیشه‌های رنگی در چوبهای مشبک رایج و در اصطلاح به’ارسی’ مشهور شد و هنر ‘ارسی‌سازی’ در این دوره به اوج خود رسید.

از بهترین نمونه‌های گره‌ چینی در ایران می‌توان از عمارت چهل ‌ستون، هشت‌ بهشت و خانه‌های تاریخی خانه اعلم،شیخ‌الاسلام در اصفهان و تعدادی از خانه‌های تاریخی کاشان همچون خانه طباطبائی‌ها،خانه عباسیان و خانه بروجردی‌ها نام برد.

از : آرزو فلاح کردی

گ/۵۱۰/۱۰۴۲