چرا ناتو به سوریه حمله نمی کند؟

زهرا خدایی

متعاقب فاجعه شهر الحوله که منجر به کشته شدن ۱۰۸ غیرنظامی شد، چندین کشور اروپایی از جمله فرانسه، آلمان، انگلستان، ایتالیا، اسپانیا به همراه کانادا، استرالیا، ایالات متحدۀ آمریکا، ژاپن و ترکیه به اخراج سفیر سوریه از کشورهایشان اقدام کردند. این اقدام در راستای اعمال فشار بیشتر بر بشار اسد و متعاقب انتشار گزارش سازمان ملل در خصوص فاجعه شهر الحوله صورت گرفته است. اینکه پیامدهای حقوقی این فشار چندجانبه چه خواهد بود، خبرآنلاین پاسخ به سوال را از داود آقایی، عضو هیئت علمی دانشگاه تهران و کارشناس حقوق بین الملل جویا شده است که در ذیل می خوانید.
اقدام به اخراج سفیر در چهارچوب کدام یک از بندهای حقوق بین الملل است؟
در حوزۀ حقوق و روابط دیپلماتیک به همان میزان که دولتها براساس یکسری مصالح و منافع به برقراری روابط دیپلماتیک و اعزام نمایندۀ سیاسی اعم از سفیر و کاردار اقدام می کنند که در چهارچوب حقوق و اختیارات حاکمیت ملی آنهاست، به همان نسبت نیز می توانند نسبت به کاهش سطح و یا قطع روابط دیپلماتیک اقدام کنند. این عملی اختیاری است. از آنجا که برقراری روابط دیپلماتیک متضمن تأمین مصالح و منافع دولتهاست و امروزه در سایۀ برقراری و گسترش روابط دیپلماتیک، دولتها به همکاریهای سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و نظامی می پردازند، دولتها کمتر راغب هستند در زمانی که این رابطه برقرار شد و نمایندگان سیاسی مبادله و هیئت های دیپلماتیک درکشورهای طرفین اعم از فرستنده و پذیرنده مستقر شدند سطح روابط را کاهش دهند. مگر اینکه اتفاقاتی رخ دهد که دولتها ناگزیر به عکس العمل در این زمینه باشند و یا اینکه دیپلماتها متهم شوند به اینکه در حوزۀ مأموریت خود به اقدامات غیرقانونی از جمله جاسوسی مبادرت کرده اند.
مثلاً در در دورۀ جنگ سرد دولتها به ویژه آمریکا و شوروی و کشورهای اقمار این ابرقدرتها یکدیگر را به جاسوسی متهم و دیپلماتهای کشورهای متقابل را اخراج می کردند. لذا در حوزۀ روابط دیپلماتیک بین دولتها و در نظام حقوق بین الملل و از جمله حقوق دیپلماتیک این امری رایج و مرسوم است. در واقع کشورها با این اقدام خود سعی دارند چهرۀ کشور مورد نظر را در نزد افکار عمومی جهان مخدوش کنند. آنچه که طی روزهای گذشته از سوی کشورهای غربی اعم از بریتانیا، فرانسه و … صورت گرفته است، در واکنش به فاجعه شهر الحوله بوده است. در واقع این کشورها این فاجعه را به دولت بشار اسد منتسب کرده اند و مدعی هستند که به نوعی دولت سوریه در این زمینه دست اندرکار بوده است.
موضوع حمله نظامی به سوریه با این عنوان که طرح کوفی عنان به بن بست رسیده است، چند روزی است که در کانون توجهات قرار گرفته است. رییس جمهور فرانسه این اقدام با درنظرگرفتن قوانین حقوق بین الملل منتفی ندانسته است.
منظور اولاند این بوده است که حمله به یک کشور در چهارچوب مجوز شورای امنیت سازمان ملل فقط امکانپذیر است. شورای امنیت سازمان متولی اصلی حفظ صلح و امنیت بین المللی است و هرجا احساس کند که صلح مورد تهدید واقع شده و از سوی دولتی، صلح نقض شده است و یا عمل تجاوزکارانه ای صورت گرفته است، شورای امنیت می تواند در صورت احراز هر یک از این شرایط تصمیم بگیرد که چه کند.
شورای امنیت از یک جهت متولی و یا وظیفۀ احراز شرایط سه گانه را دارد؛ یعنی چنانچه کشوری این شرایط را احراز کرد می تواند تصمیم بگیرد که چه کند. این شرایط عبارتند از: در قالب مادۀ ۴۰ و ۴۱ اقدامات احتیاطی، مادۀ ۴۰ تحریم، و یا در مرحلۀ نهایی با توجه به مادۀ ۴۲ به زور متوسل شود. اینها حق قانونی شورای امنیت در راستای وظیفۀ حفظ صلح و امنیت بین المللی است. اما اینکه آیا در سوریه حوادثی رخ داده است که صلح و امنیت بین المللی را تهدید می کند و یا اقدامات دولت سوریه منجر به نقض صلح شده است یا نه باید گفت که در سال ۲۰۰۰ در جلسۀ سران کشورهای شورای امنیت تصمیمی گرفته شد که براساس تفسیر منشور سازمان ملل، به شورای امنیت یکسری اختیارات بیشتر در راستای وظایف اصلی تفویض کردند.
به عبارتی اعضاء به این جمع بندی رسیدند که با توجه به ورود گزینه و مولفه های جدید در تهدید صلح و یا عمل تجاوزکارانه که نسبت به دوران پایان جنگ سرد در حوزۀ روابط دولتها وارد شده است و می تواند تهدیدآمیز باشد، ۴ مولفه را در نظر گرفتند که چناچه این شرایط اتفاق بیفتد شورای امنیت می تواند در حوزۀ قلمرو تحت حاکمیت دولتها دخالت کند و به اقدام نظامی مبادرت کند. این ۴ مورد عبارتند از:
*در شرایطی که حقوق بشر در داخل کشور به طور فاحش و سیستماتیک و برنامه ریزی شده نقض شود.
*جنگ داخلی به گونه ای رقم بخورد که از کنترل دولت مرکزی خارج شود و این جنگ منجر به حوادث پیش بینی نشده و از جمله تضییع حقوق انسانها و ایجاد شرایط برای آوارگی انسانها و یا تهدیدهایی برای کشورهای همسایه شود.
*سرزمین دولتی در اختیار تروریست ها قرار گیرد و یا تروریست ها از سوی یک دولت و یا گروه تروریستی مورد حمایت قرار گیرند و یا از خاک کشوری برای آموزش های نظامی مورد استفاده قرار گیرد و یا از آنجا به گروههای تروریستی کمک های تسلیحاتی و یا لجستیکی صورت گیرد که در آن صورت شورای امنیت می تواند مستمسکی برای حمله به کشور مورد نظر قرار دهد.
*دولتی در نظام بین المللی از اعتماد قابل قبولی نزد جامعه بین الملل و قدرتهای بزرگ برخوردار نیست و یا دولت یاغی محسوب می شود. اگر چنین دولتی درصدد دستیابی به سلاحهای کشتار جمعی و یا اتمی برآید در این زمینه هم شورای امنیت می تواند بهانه ای برای حمله قرار دهد.
لذا آنچه که در سوریه اتفاق افتاده است، بهانۀ اول است یعنی دولتهای بزرگ می توانند اتفاق شهر الحوله را به عنوان جنایت علیه بشریت و نقش فاحش حقوق بشر تلقی کنند و بدین ترتیب برای حمله به سوریه بهانه بدست آوردند.
در خصوص اینکه چرا ناتو با گذشت یکسال و اندی از بحران سوریه به این کشور حمله نمی کند، تعابیر و تفاسیر متعددی ارائه شده است؛ موقعیت ژئوپولیتیک سوریه، عدم توان و آمادگی غرب برای حملۀ دیگر، قرار گرفتن در مرز اسراییل، حضور سایر قدرتهای منطقه ای، پیچیده بودن معادلۀ سوریه در مقایسه با حملۀ ناتو به لیبی و ….به نظر شما آنچه که بیش از همه مانع حمله غرب به سوریه می شود، چیست؟
همانگونه که شما نیز اشاره کردید، علل و دلایل مختلفی برای عدم امکان حمله به سوریه و یا خودداری کشورهای غربی در چهارچوب قطعنامه های سازمان ملل به سوریه شده است که یکی از آنها همان نگرانی قدرتها از به هم خوردن موازنۀ موجود در منطقه است. علیرغم اینکه در سوریه قدرتهای بزرگ به شدت مخالف بشار اسد و علویان هستند در عین حال نگران آنند که با سقوط دولت بشار اسد نظم موجود در منطقه به هم خورد. فراموش نکنیم در دوران زمامداری علویان مرز اسراییل و سوریه امن ترین مرز منطقه بوده است و حتی یک گلوله نیز تبادل نشد. هرچند سوریه در جبهۀ مقاومت قرار دارد و مواضع ضداسراییل داشته است و از حماس و گروههای فلسطینی حمایت کرده است و اسراییل به شدت مخالف مواضع جانبداری سوریه هستند، اما واقعیت اینست که سوریه در عین حال موجبات برهم خوردن این موازنه را به وجود نیاورده است. حوادثی که در سوریه دست به دست هم داده است گواه اینست که گروههای مختلف اعم از سلفی ها، القاعده، ترکیه، عربستان و قطر همۀ اینها در سوریه دخالت دارند. نگرانی عمدۀ غرب در این زمینه اینست که اگر بشار اسد برود، سلفی ها میدان دار سوریه باشند که کنترل آن از دست دولتهای غرب خارج شود و خطرات آن بیش از خطری باشد که الان از ناحیۀ بشار اسد متوجه غرب است.
اما به لحاظ ظاهری کشورهای غربی عضو شورای امنیت که حق وتو دارند، اگر علاقمند هستند قانون رعایت شود، باید پایبندی خود را به معیارها و هنجارهای قوانین حقوق بین الملل نشان دهند. چنانچه تاکنون چندین بار برای تحت فشار قراردادن بشار اسد اقدام کرده اند، اما با وتوی دولتهای چین و روسیه روبرو شدند. به عبارتی در این زمینه تاکنون وتوی این دو کشور عامل اصلی و بازندارندۀ این مسئله بوده اند.
آمریکا در چهارچوب حمله به عراق در سال ۲۰۰۳ و دور زدن سازمان ملل به شدت تحت فشار قرار گرفت و می بایست کارش را توجیه می کرد که چرا بدون مصوبۀ شورای امنیت حمله کرده است و هنوز هم تاوان زیرپا گذاشتن قوانین بین المللی را می پردازد. بسیاری دیگر از کشورها از جمله آلمان و فرانسه و روسیه و چین به شدت مخالف حملۀ آمریکا بودند که چرا آمریکا به بندهای منشور سازمان ملل زیرپا گذاشته است. در دورۀ اوباما حداقل دولت اوباما نمی خواهد این اتفاق بیفتد و اگر قرار باشد حمله ای صورت گیرد، دقیقاً در چهارچوب قطعنامه های شورای امنیت باشد.

۴۹۲۶۳
 

  دانلود