پایان انقلاب جنگل در پاییز سال ۱۳۰۰خورشید مصادف با کشته شدن دو تن از نامدارترین انقلابیون مشروطه در ایران یعنی میرزا کوچک خان جنگلی و حیدرخان عمواوغلی در فاصله یک یا دو روز از هم شد. کشته شدن هر دو به ویژه حیدرخان تا امروز به درستی مورد پژوهش قرار نگرفته است. به ویژه در خصوص کشته شدن حیدرخان ، موافقان و مخالفان او حرف و حدیث های بیشتر تبلیغاتی تا تخقیقاتی به دست داده اند. این پژوهش کوشیده است ضمن ارائه ی تصویری واقعی از بستر وشرایط بوجود آمده در پاییز سال ۱۳۰۰ خورشیدی درگیلان برای انقلاب جنگل، مساله ی کشته شدن کوچک خان و حیدرخان را با استفاده از اسناد و همچنین تحقیقات محلی در ناحیه ی آلیان و به ویژه در روستای « میان رز» آلیان یعنی جایی که آنان آخرین روزهای زندگی را در آن سپری کرده بودند، روشن کند.
چنانکه در مقاله ی«کوچک خان، وا قعه ی ملاسرا و دستگیری حیدر عمواوغلی» نشان داده شد، حسن خان آلیانی هنگامی که نتوانست کوچک خان را راضی به حمله به محل کمیته ای نماید که حیدر عمواوغلی نیز در آن حضور داشت ،خود به همراه فرماندهان نظامی جنگل از جمله تیمسار ثقفی حمله ای به ملاسرا وخانه ای که کمیته ی پنج نفره ی انقلاب درآن جلسه داشتند، ترتیب داد که منجر به کشته شدن سرخوش (یکی از اعضای حاضر در خانه) و دستگیری حیدرعمواوغلی شد. حیدر خان به دستور حسن خان آلیانی و بدون آن که کوچک خان او را دیده باشد به آلیان و روستای میان رز فرستاده و زندانی شد. پس ازاین واقعه، بلافاصله حمله ی دیگری نیز به رشت یعنی مرکز قلمرو حکو متی حیدرخان و خالو قربان سازمان داده شد ،حمله ای که با توجه به تمام جوانب موضوع واقعا نمی توان از منظر سیاسی برای آن معنی خاصی در چارچوب انقلاب جنگل واهداف آن قائل شد.
جنگ بی معنی(بازهم حمله ای مشکوک)
چنانکه می دانیم حمله به ملاسرا زمانی انجام گرفت که گفتگوی صلح بین دولت وجنگلیان به میانجیگری «روتشتین» سفیر شوروی در تهران ادامه داشت ونامه ها بدین منظور بین کوچک خان و روتشتین که در آن زمان میانجیِ پرنفوذی بین انقلابیون به حساب می آمد، رد وبدل می شد.اما بلافاصله پس از حمله به ملاسرا ودستگیری حیدرخان، حمله ای دیگر به رشت یعنی مقر اصلی حکومت بلشویکی که زیر نظر خالو قربان وحیدرعمواوغلی اداره می شد،صورت گرفت.لازم است یادآوری کنیم که دراین زمان احسان الله خان اداره ی بخش شرقی گیلان یعنی لاهیجان ولنگرود رابه عهده داشت وحیدر وخالو، رشت و انزلی را اداره می کردند.
درهرحال حمله به رشت بلافاصله پس از واقعه ی ملاسرا صورت گرفت. یان کولارژ( کسی که در جنگل های آلیان مسئول فنی و تعمیر اسلحه ی جنگلیان به عهده ی او بود)شرایط جنگیِ پس از حمله به رشت را به خوبی تصویر کرده است.او پس از این که از معرکه ی جنگی که در ملاسرا با آن روبرو شده بوده با گاری کرایه ای خود بیرون رفت و به صومعه سرا رسید،گاریچی را مرخص کرد تا به رشت برگردد. اما او می گوید که گاریچی نمی توانست به رشت برگردد زیرا «او مجبور شد سه روز دراین منطقه بماند.به خاطر جنگِ بدون وقفه، نمی توانست از جایش تکان بخورد»(یان کولارژ ،ص۱۶۰) . کولارژ که مسئول تعمیر و نگهداری اسلحه ی جنگلیان بود حتا از فعال شدن شدید نظامی خود برای نخستین بار پس از ماه ها اقامت در جنگل خبر می دهد:«…روز بعد[از واقعه ی حمله به ملاسرا] فورا به گوراب زرمیخ رفتم.حالا دیگرمرتب بین گوراب زرمیخ وکیشدره[محل کارگاه تعمیر اسلحه جنگلیان در نزدیکی خانه ی حسن خان آلیانی] در رفت وآمد بودم وگاهی به خط مقدم جبهه می رفتم و اسلحه ی سربازان را تعیین! ]یا تعمیر[ می کردم.ازجنگل دائما اسلحه بیرون می کشیدند وسریع آنها را تمیز کرده وبه جبهه می فرستادند.مسلسل ونارنجک دستی به اینجا]گوراب زرمیخ[حمل می شد.توپ ها همگی از مدتی قبل درجای خودمستقر شده بودند.سلاح های از کار افتاده را بازرسی می کردم که بعد دسته بندی می شدند.آنهایی را که قابل تعمیر بودند به کیشدره می فرستادم وبا تلفن به سرمکانیک]در کیش دره[ می گفتم که چه باید بکند.آنها راپنج یا شش مجاهد روی شانه می گذاشتند ویا روی الاغ یا اسب محکم بسته و به کارگاه وبالعکس حمل می کردند»(کولارژ ،ص۱۶۱).پیداست که حمله کنندگان به رشت چه تدارکی برای این جنگِ بی معنی دیده بودند.گویی قبل ازحمله ی سردارسپه به جنگل می باید اسلحه و مهمات جنگلیان وانرژی نیروهای آن در راه دیگری تلف می شد.می توان پرسید: آیا اسب چوبین«تروا» ی دیگری در تشکیلات جنگل تعبیه شده بود؟
درهرحال این‌حمله که بلافاصله پس از واقعه ی ملاسرا صورت گرفت نشان می دهدجناحی که ابتکار عمل را در آخرین روزهای انقلاب درتشکیلات جنگل دردست گرفته بود،سازماندهی وهدایت این جریان رااز روی یک سناریوی ازقبل آماده پیش می برد.محمد علی گیلک از هواداران جنگلیان یعنی تنها کسی که درواقعه ی ملاسرا حضورداشت وخاطرات خود را نوشته است ،می گوید:« درهمین موقع که خانه ملاسرا ومحل تشکیل کمیته پنج نفری مورد هجوم ومحاصره وطعمه حریق واقع شد، نورمحمد خان با نفرات خود از طرف سلطان عبدالحسین خان]تیمسار ثقفی[ مامور تصرف رشت وجنگ با انقلابیون[رشت] گردید وآتش جنگ را در رشت شعله ور نمود وخانه های فرماندهان کرد وسران انقلابی رشت را محاصره و درهرکوی و برزن به ستیز پرداخته وجمعی دراین معرکه به قتل رسیدند وگروهی از رفقای عمواوغلی وسایرین دستگیر وبه حالت اسارت به جنگل روانه شدند.خالو قربان[درواقعه ی ملاسرا] سالماً از معرکه جان بدر برد و چون راه میدانست از بیراهه به رشت آمد. احسان الله خان که درلاهیجان بود از این خبر[واقعه ی ملاسرا] مسرور شد و مجددا به خالو پیوست ومتحداً زدو خورد با جنگلیها را ادامه دادند و این جنگ چند شبانه روز طول کشید ودریک چنین وضعیت[ی بود که]قوای دولت[به فرماندهی سردار سپه] به رشت وارد گردید» (محمد علی گیلک، انقلاب جنگل ۱۳۷۱،صص۴۹۴-۴۹۵ تاکید از ماست).
ما می دانیم که دراین زمان یعنی زمان حمله به ملاسرا ورشت سردارسپه عزمِ جزمی داشت تاانقلاب جنگل را خاموش کند وحمله ی او به گیلان تنها به این دلیل به تاخیر افتاده بود که سفیر شوروی (روتشتین)به طور مکرر به دولت قوام السلطنه وسردار سپه قول می داد که حمله به گیلان ضرورتی ندارد واو می تواند به قول خود مسئله ی گیلان را بدون خونریزی خاتمه دهد. روتشتین حتا همین نکته رادر اواسط شهریور۱۳۰۰ یعنی حدود بیست روز پیش از واقعه ی ملاسرا به وضوح در نامه ی خود به کوچک خان نیز یاد آور شده بود:«…این را هم بدانید که وزیر جنگ و رئیس دیویزیون قزاق، رضا خان سردارسپه، چندین بار از من اجازه خواست که این مسئله را بدستور قوام السلطنه بزور اسلحه پایان دهد. هربار من از او جلوگیری کردم و وعده دادم مسئله گیلان را بدون خونریزی حل نمایم. چنانچه حالیه بعد از رد قطعی پیشنهادات شما از طرف دولت من خودرا کنار کشیده اعلام مینمودم که درکارهای داخلی ایران مداخله ندارم ،یورش قزاق ها بفرونت شما حتمی بود وگیلان مبدل بیک صحنه جنگ داخلی وخونریزی ملی میشد اما من این کار را نمیتوانم بکنم…»(به نقل ازفخرایی۱۳۵۷،ص۳۵۹تاکیداز ماست، ،همچنین نگاه کنید: غلامحسین میرزا صالح، ص ۴۲).بنابراین دوجناح انقلاب جنگل دراین شرایط، مشترکادر موضع بسیاردشواری قرارداشتند .به عبارت دیگر آنها در شرایطی قرارگرفته بودند که می باید برای بود و نبود خود در مقابل دولتِ قوام و سردارسپه و فشار سفیر شوروری که اکنون ادامه ی انقلاب جنگل را دیگربه نفع منافع شوروی وانقلاب اکتبرنمی دید،تصمیم بگیرند ونه این که درخصوص بودن یا نبودن یکی از دوجناح انقلاب به جنگ خونین برای از بین بردن یکدیگر بپردازند.از این رو حمله دوگانه وسازمان یافته به ملاسرا وسپس رشت در خوشبینانه ترین حالت آن می تواند یک خبط تاریخی ودر بدبینانه ترین صورت می تواند توطئه آمیز ومشکوک تلقی شود.
چنانکه در مقاله ی پیش گفته به تفصیل مورد بحث قرار گرفت، دراین زمان به نظر می رسد ابتکار عمل در تشکیلات جنگل از دست کوچک خان خارج شده بود.زیرا به اعتقاد نگارنده در شرایطی که همه ی علائم ونشانه ها حکم بر پایان کار جنگل می داد، اقتدار ونفوذ او به شدت بر تشکیلات جنگل وفرماندهان نظامی آن روبه افول نهاده بود واحتمالاکوچک خان کاری جز نظاره کردن ویا تایید اقداماتی که به قول اسماعیل جنگلی افراطیون جنگل پیش می بردند، نداشت. به باور نگارنده،کوشش اودرهمراهی تلویحی از برخی اقدامات افراطیون دراین روزها،ناگزیر ومنفعلانه بوده است.
فرایندبی اعتبارشدن تدریجی اقتدار،نفوذ و کاریزمای رهبری کوچک خان در انقلاب جنگل از تابستان۱۲۹۹خورشیدی یعنی کوتاه زمانی پس از پیروزی این انقلاب آغاز شده بود که در آن جناح بلشویکی انقلاب دریک اقدام انحصار طلبانه وبا گرته برداری از انقلاب اکتبر توانست تمام قدرت را در رشت و انزلی یعنی کانون های مهم انقلاب به دست گیردوکوچک خان را به صورت تحقیر آمیزو ناخواسته(ویا آن گونه که بلشویکها می گویندخودخواسته)ازیک محیط فعال ودرحال رشدوتوسعه به جنگل های دورافتاده ی زیده وآلیان به یک روابط ایلی – روستایی بسیار عقب مانده بدون اتکا به پایگاه اجتماعی تاریخی خود تبعید نماید .چنان که می دانیم کوچک خان از تیر ماه ۱۲۹۹تا زمان مرگ در همین محیط بی تحرک ومنزوی ،زندانیِ یک روابط ومناسبات کهنه ایلی بود ومگر به طور موقت ولحظه ای نتوانست پای بر ساحل شرقی رودخانه ی پسیخان گذارد که مرز قلمروی دوحکومت بلشویکی وجنگلی تعیین شده بود.انزوای شانزده ماهه ی کوچک دراین محیطِ از نظرِ اجتماعی بی تحرک واز نظرِ جغرافیایی به شدت منزوی ودور افتاده سبب شده بود که او از پایگاه اصلی اجتماعی و اقتصادی خود که منورالفکران مشروطه خواه وبورژوازی درحال اعتلاء وپی گیر برای تحقق انقلاب ملی–دموکراتیک در شهرهای رشت وانزلی دوربماند وقدرت سیاسی و اقتدار رهبری گذشته خود را از دست به دهد.دورماندن کوچک خان از پایگاه اصلی خود در رشت که کانون فعال مشروطه خواهی واندیشه های تحول خواه ومترقی زمانه بود نه تنهابه مفهوم محروم شدن از حمایت ترقیخواهان وتحول گرایان شهرهای رشت – انزلی ودیگر نقاط ایران وبه گونه ای قطع ارتباط با آنان بود که پیش تر به آسانی به آن دسترسی داشتند بلکه او به درون یک روابط ایلی – نظامی ومنزوی از جریان اصلی تحول تاریخی رانده شده بود که نیروهای نقش آفرین درآن هنوز به طور کلی نگاه به گذشته ی قرون وسطایی داشت واز آن الگو می گرفت وتنگ نظری وافق محدود از ویژگیهای اصلی آن محسوب می شد.بنابراین روشن است که در چنین شرایطی وقتی پایان کارجنگل با برآمدن سردارسپه روزبروز آشکارتر می شد،«کاریزمای» رهبری انقلاب جنگل نیز به سرعت رو به تحلیل می رفت و درنتیجه، فرماندهان نظامی و به ویژه حسن خان آلیانی که درراس سازمان نظامی جنگل قرارگرفته بود، دیگرپروایی ازاقدامات خودسرانه نداشتند. یادآوری کنیم که با آمدن حیدرخان به گیلان وتشکیل کمیته ی پنج نفره ی انقلاب ،رهبری انقلاب جنگل دردست این کمیته ی پنج نفره قرارگرفت.حسن خان آلیانی که در ابتدای پیروزی انقلاب در سال ۱۲۹۹ ازاعضاء اصلی شورای انقلاب محسوب می شد و سپس بعداز جدایی جنگلیان از بلشویکها درکنار کوچک خان یکی از دونفر اعضای پر نفوذ رهبری تشکیلات جنگل در آلیان به حساب می آمد ،با آمدن حیدر تا حدودی به حاشیه رانده شد وحتا جزو کمیته ی پنج نفره ی انقلاب نیز انتخاب نشد.
درهر حال، این اقدام جنگی بی معنی در شرایط بسیار دشوار انقلاب جنگل زمانی بیشتر سوال انگیز می شود که آنها بلافاصله پس از حمله به رشت سفیری به تهران فرستاده و قصد مذاکره با دولت وسردارسپه را دردستور کارخودقراردادند.
سفیر جنگلیان درتهران
اقدام جنگلیان بسیار غیر منتظره بود. محمد علی گیلک در خاطرات خودمی نویسد:«.بعداز این واقعه[ملاسرا]، اول اقدامی که از طرف جنگلیها بعمل آمد، اعزام مرحوم انشایی به سمت نمایندگی به تهران بود که به معیت سعدالله درویش برای ملاقات با هیئت دولت به تهران رفتند»(گیلک،پیشین،صص۴۹۴-۴۹۵). انشایی درتهران با بی اعتنایی کامل طرف‌های گوناگونی که قراربود با آنها گفتگو کند روبرو شد. حالادیگر روتشتین سفیر شوروی درتهران که پیشتر باتلاش زیاد خواهان میانجی گری بود نیز پس از واقعه‌ی ملاسرا وحمله به رشت توسط جنگلیان،موضعی دیگر اختیار کرده وبرخوردی تند با نماینده ی جنگل داشت.لازم است یادآوری کنیم که پیش از این بین روتشتین وکوچک خان روابط حسنه ای وجود داشت. به طوری که قبل از این واقعه در گزارش محرمانه ی سفارت انگلیس از تهران نیز به این روابط اشاره شده است:«سعداله خان درویش ونماینده اعزامی میرزا کوچک خان به تهران،کلانتروف معاون اتاشه نظامی سفارت شوروی ونماینده روتشتین ومدیرخاقان رشتی منشی پیشین کنسول شوروی دررشت درششم سپتامبر[۱۵شهریور ۱۳۰۰ یعنی حدود ۲۰روز قبل از واقعه ملاسرا]برای پیگیری مذاکرات بین روتشتین وکوچک خان تهران را ترک گفتند.کاملا آشکار است که کوچک خان و روتشتین روابط بسیار نزدیکی با هم دارند و روتشتین سخت مایل به آشتی دادن میرزا کوچک با حکومت مرکزی است»( اسناد سفارت انگلیس به کوشش غلامحسین میرزا صالح۱۳۶۹ص ۳۶ تاکید از ماست).هرچنددرهیچکدام از اسناد منتشر شده تاریخ رد و بدل شدن نامه های معروف بین روتشتین وکوچک خان که بسیار دوستانه بوده مشخص نشده است اماسفارت انگلیس درگزارش«وقایع هفته پیش از دهم سپتامبر»خود نوشت:«روتشتین درسوم سپتامبر[۱۲شهریور] نامه ای را که میرزا کوچک خان به وسیله چاپار ارسال داشته بود،دریافت کرد. این نامه درواقع پاسخ نامه ای است که چندی پیش روتشتین برای میرزا نوشته بود»( غلامحسین میرزا صالح ،پیشین ص۵۲).بنابراین می توان گفت که آن احترام متقابلی که در متن آن نامه ها بین دوطرف دیده می شود،قبل از واقعه ی ملاسرا بوده واحتمالا می توان گفت که ازاواخر مرداد ویا اوایل شهریور۱۳۰۰خورشیدی نامه نگاری بین دوطرف شروع شده بود. برخورد تند وحتا دوراز عرف دیپلماتیک روتشتین بعد از واقعه ی ملاسرا با انشایی، نماینده ی جنگلیان، گویای فاز جدیدی بود و نشان می داد سفیر شوروی که برای جلوگیری از خدشه دارشدن وجه ی شوروی نزد انقلابیون،کوشش بسیار می نمودتا با تمایل وخواست خودِانقلابیون در گیلان و با رضایت آنها به قول خود« مسئله گیلان را بدون خونریزی حل نماید»، اکنون که با سناریوی دیگری روبروشده بود،چاره کار را در راه حل نظامی توسط سردارسپه می دید.این موضع بعدها در همراهی «کلانتروف» با سردارسپه در لشگر کشی به گیلان به وضوح آشکارشد.
درهرحال انشایی که برای مذاکره با هیئت دولت به تهران رفته بود،قبل از ملاقات باهیئت دولت ،فرصتی می یابد وهمراه کلانتروف(اتاشه نظامی سفارت شوروی) به سفارت شوروی رفته و با روتشتین نیز ملاقات می کند. انشایی نحوه ی برخورد روتشتین دراین ملاقات را این گونه به کوچک خان گزارش کرده است:«روتشتین حرارتهای مصلحانه واصرار درمسالمت را فراموش کرده درجواب بنای مغلطه راگذاشت.مثل اینکه ابدا سطری بشما ننوشته[منظور نامه ی معروف پیشین او به کوچک خان است] یا کسی را بجنگل نفرستاده وفقط به بنده تکلیف کرد بدولت ایران بدون هیچ شرط تسلیم شوید اگراندیشه دارید بروسیه بروید.هرقدر پیغامات ومکاتیب او را تذکردادم فایده نکردهمه را به طفره گذرانید» (انشایی به نقل ازگیلک ،پیشین،ص۴۹۸ تاکید از ماست).انشایی نتوانست با قوام السلطنه (نخست وزیر وقت) و وزیر جنگ(سردارسپه) نیزملاقات کند. پیدا بود که جنگلیان دیگرآن اعتبار واهمیت گشته ی خود را از دست داده بودند. از این رو هم قوام السلطنه وهم سردارسپه به گونه ای از مذاکره طفره رفتند. قوام السلطنه ملاقات خود را موکول به ملاقات پس از دیدار انشایی با سردارسپه کرد و سردارسپه نیز که روز ۱۷مهر رهسپار جبهه ی جنگ با انقلابیون در گیلان بود، وقت ملاقات به انشایی نداد. همه چیز نشان از آن داشت که واقعه ی ملاسرا و حمله به رشت نقطه ی پایان را به همه نشان داده است. درزمانی که انشایی درتهران سعی می کرد تا کسی برای مذاکره بیابد،رشت به تصرف قوای دولتی درآمد.
رشت درتصرف سردارسپه
رشت اکنون یعنی درنیمه ی دوم مهرماه ۱۳۰۰خورشیدی مقصد سه نیرو کاملا متضاد با یکدیگر قرارداشت. نیروهای خالو قربان و بلشویکها که آن را دراختیار داشتند وسعی می کردند آن را حفظ کنند، جنگلیان که پس از واقعه ی ملاسرا در حمله به رشت بخش غربی آن را از محور چمارسرا و نقره دشت به اشغال خود درآورده بودند و قوای سردارسپه که درپشت دروازه های رشت در امام زاده هاشم و روستای سنگر(دوشنبه بازار) منتظر ورود به این شهر بودند.لازم است یادآوری کنیم که دراین زمان برای ورود به رشت، راهی متفاوت از امروز وجودداشت.این راه از امام زاده هاشم تا روستای سنگر ازکناره ی سفیدرود می گذشت. سپس از آنجا تغییر مسیر می داد و با عبور از روستاهای «گیل پٌردسر» و« بیجار پس» به طرف رشت می آمد وآن گاه از طریق پل عراق به این شهر وارد می شد. احتمالا نام پل عراق نیز به همین دلیل برآن نهاده شده بود. زیرا از همین پل بود که رشتیان به عراق یعنی خارج از گیلان! مسافرت می کردند.
درخصوص تصرف رشت توسط سردار سپه و به ویژه روزهای پایانی انقلاب جنگل تا کنون جزئیات چندانی ارائه نشده است.دراین بررسی ما کوشش کرده ایم با استفاده از اسناد گوناگون وکنارهم قراردادن آنها به تصویر روشنتری دست یابیم.
یکی از اسناد معتبری که درآن جزئیات واقعه ی تصرف رشت توسط سردارسپه به خوبی به تصویرکشیده شده وتا کنون چندان مورد توجه نبوده ،خاطرات روزانه ی سرلشگر کوپال(سالارنظام) آجودان سردار سپه و همراه او دراین لشگرکشی به گیلان است که نخستین بار درمجله ی ژاندارمری و سپس در مجله ی خواندنیها از شماره ۶۷ تاشماره ۷۳ (سال دهم) تحت عنوان «چگونه انقلاب گیلان خاموش شد؟» انتشار یافته است.ارزش تاریخی این خاطرات در آن است که او این خاطرات را به صورت روزانه تدوین کرده و بنابراین بسیاری از جزئیات این روزهای مهم درپایان کار جنگل دراین نوشته به دقت انعکاس یافته است. این سند در ترکیب با دیگر منابع، بسیاری از گره های وقایع تصرف رشت توسط سردار سپه وعکس العمل جریان های در گیر درانقلاب وچگونگی ماجرای روزهای پایانی را به خوبی روشن می نماید و نشان می دهد که در دنیای واقعیت ها و مواضع انطباق یافته با واقعیت تا چه حد با افسانه سازی ها که به ویژه در فرهنگ سیاسی ایران برای شخصیت های سیاسی ساخته و پرداخته می شود، متفاوت است.
سر لشکر کوپال درخاطرات روز ۱۷مهر خود زمان حرکت نیروهای سردار سپه از تهران به گیلان را بدین صورت بیان می کند:« موافق امریه قبلی در ساعت ۶صبح درقرارگاه حضرت اشرف]سردارسپه[وزیرجنگ حاضرشدیم باهمراهان که عبارت بودند از آقایان مدبر الملک رئیس کابینه وزارت جنگ وسرهنگ محمد حسین میرزا(فیروز) وشبل الممالک]سرلشگر افشار طوس بعدی[ وآقا بزرگخان آماده حرکت شدیم»(خاطرات سرلشگرکوپال،خواندنیها ،سال دهم ،شماره ۶۷،ص۹).مطابق گفته ی«کوپال» قوای سردار سپه ظهر روز ۱۹ مهر۱۳۰۰خورشیدی یعنی دو روز بعد از حرکت از تهران به امام زاده هاشم در ۳۰کیلومتری رشت رسیدند و درآنجا اردو زده و منتظر درگیریهای جنگلیان و بلشویکها نشستند که کار زاری سخت بینشان بود.اما نیازی به انتظار طولانی نبود زیرا بلافاصله چند ساعت بعد از ورود سردارسپه به این محل یعنی در بعد ظهر ۱۹ مهر«جمعیتی از رشت آمده منتظر تشریف فرمایی حضرت اشرف بودند که اجازه تحصیل کنند تا خالو قربان که سرپرستی قوای اکراد را داشت، شرفیاب شود….خالو قربان شهررشت و انزلی را درتصرف داشت…بنده]کوپال[ از طرف حضرت اشرف مامور پذیرایی شدم.حاجی محمد جعفر کنگاوری که جزو وزراء خالو قربان بودند صحبت میکردند و اجازه حضور برای خالو قربان گرفتند. بعد از مدتی خالو قربان با پنج درشکه که نزدیکان خود و چند نفر از اهل رشت درآنها بودند وارد شدند.خالو قربان شرفیاب شد و ماوزر خود را تقدیم حضرت اشرف نمود.حضرت اشرف ماوزر راگرفت دوباره پس داد و فرمودند من این ماوزر را بشما پس میدهم که بیگانه از شما نگیرد…من بشما درجه سرهنگی میدهم که بسرعت خودتان را در مقابل معاندین کشور حاضر وتاریکی گذشته را باروشنایی آتیه محوسازید. میدان امتحان از فردا دراختیار شما ها خواهدبود .حالامی توانید برگردید.تمام همراهان خود را از طرف من امیدوارسازید.پانصد نفر از عده شما حقوق وجیره قزاق خواهند گرفت وسران آنها دارای درجه خواهند بود و به دو نفراز آنها فی المجلس مدال شجاعت داده شد.فرمانش را بنده]کوپال[ خواندم و امر فرمودند بنده هم بهمراهی خالو قربان برشت بروم[و] برای ورود اردو اذهان را حاضر نمایم که فردا] پنجشنبه[یا روز جمعه اردو وارد رشت شود…دیروقت به رشت رسیدیم ودرخانه حاجی ملک منزل کردیم«(سرلشگر کوپال ،همان، شماره ۶۸ ،ص۱۰).
از نکات جالب لشکرکشیِ سردارسپه به گیلان برای سرکوبی انقلاب جنگل این بود که کلانتروف اتاشه نظامی سفارت شوروی درتهران برای مجاب کردن جناج بلشویکی انقلاب به تسلیم، همراه سردارسپه بود و نقش مهمی در متقاعد کردن انقلابیون مستقر در رشت داشت که با اکراه، تمایل به همکاری باسردارسپه نشان می دادند.او تمام استعداد خود را در این راه بکار برد. عجله و اصرار پی گیر دولت شوروی درخاتمه دادن به انقلاب جنگل دراین زمان کاملا با منافع ملی دولت روسیه انطباق داشت.زیرا پس از بحرانی شدن وضع اقتصادی شوروی در زمستان۱۹۲۱ و قیام های دهقانی متعدد به همراه آشکارشدن ساده انگاری درخصوص انقلاب پرولتری در غرب وکوشش های نافرجام در راه صدور انقلاب به شرق،لنین دریک تجدید نظر اساسی درسیاست کمونیسم جنگی و با ارائه ی تز سیاست اقتصادی نوین(نپ)، مصالحه با رهبری سرمایه داری زمان یعنی انگلیس را نیز جایگزین مقابله با این کشور نمود. به طوری که حتا کسب دوستی با انگلستان نیز از نظر مورخان رسمی شوروی در این زمان نخستین پیروزی بزرگ سیاست خارجی این کشور تلقی شده است:«امضای یک قراردادبا انگلستان درمارس ۱۹۲۱(اسفند۱۲۹۹)،نخستین پیروزی بزرگ سیاست مسالمت آمیز بود که دولت شوروی مصرانه آنرا تعقیب می کرد»(س.س.ولک وهمکاران، تاریخ شوروی۱۹۱۸-۱۹۲۵ص۲۹۷ ). بدین ترتیب ضرورت همزیستی مسالمت آمیزدریکی از مهمترین جبهه های رویارویی با انگلستان یعنی ایران در دستور کار دولت شوراها به رهبری لنین قرارداشت. شتاب و اصرار در دوستی با دولت قوام السلطنه نیز به دلایل گوناگون درجهت منافع دولت شوروی بود. این امر یکبار دیگر نشان می داد که برخلاف مبانی نظری ارائه شده در کمینترن، درعمل چگونه در مواقع حساس، منافع ملی بر منافع انترناسیونالیستی ارجحیت می یافت.
درهرحال، خالو قربان پس از بازگشت به رشت ظاهرا در گفتگو با رفقای خود در همکاری با سردار سپه دچار تردید می شود. ما نمی دانیم چه بحث هایی دربین خالو قربان و دیگر انقلابیون بلشویک در رشت به میان آمده لیکن سرلشکر کوپال که روز پنجشنبه ۲۰مهر در رشت بوده می نویسد:«…خالو قربان رام بود ولی حاجی محمد جعفرانصاری]احتمالا کنگاوری[شبهه میکرد. از سخنان حاجی معلوم بود فکر انقلاب در مغزش جا گرفته است. تا ظهر مذاکره ادامه داشت.خالو قربان رفت با همراهانش مشورت کند.عصری با رفقای خود ومشیردیوان انزلیچی آمدند. پس از مذاکره زیاد،خالو گفت من مجبورم قوای خود را جمع کنم و از شهر]رشت[خارج شوم«(همان ،شماره ۶۸،ص۱۷). چنانکه می دانیم دراین زمان جنگلیان بخشی از شهررشت یعنی بخش غربی شهر یعنی چمارسرا و نقره دشت را در اختیار داشتند. بیرون رفتن نیروهای خالو قربان قبل از آن که قوای سردارسپه وارد رشت شوند به این معنی بود که تمام شهر به دست جنگلیان بیفتد. ازهمین رو سرکشگر کوپال به صرافت افتاد:«از خالو خواهش کردم فرصتی بدهد که من خدمت حضرت اشرف برسم ]تا[اردو وارد رشت شود ]و[سنگرهای اشغالی شما را بگیرد که شهر محافظت یابد. با اصرار زیاد این تکلیف را قبولاندم»(همان ،ص۱۷).با آگاهی از مواضع خالو قربان، کلانتروف اتاشه ی نظامی دولت شوروی نیزکه همراه سردارسپه در امام زاده هاشم حضورداشت، برای متقاعد کردن خالو قربان به سرعت خود را به رشت رساند تا نیروهای خالو قربان قبل از رسیدن نیروهای قزاق شهر[رشت] را ترک نکنند. سرانجام روز شنبه ۲۲مهر۱۳۰۰نیروهای قزاق به رشت وارد شده وخالو قربان سنگرهای خود را به قزاق های تحت فرمان سردار سپه تحویل و خود به انزلی رفت که احسان الله خان وهمه ی نیروهای بلشویکی درآنجا جمع شده وخود را به دست حوادثی که قراربود اتفاق بیفتد،سپرده بودند. درواقع این نیروها با وارد شدن کلانتروف اتاشه ی نظامی شوروی و«خاوین»کنسول شوروی در رشت به میدان عمل ،دیگر بازیگران اصلی به حساب نمی آمدند.
جنگلیان نخست به درگیری با نیروهای قزاق در رشت پرداختند اما به زودی دست به عقب نشینی زدند. این عقب نشینی موجب شد تا نیروهای قزاق به فرماندهی مستقیم سردارسپه به سوی فومنات به حرکت درآیند. به گفته ی سرلشگرکوپال درروز۲۵مهر: « دو بعد از ظهر گزارش رسید قزاق ها پسی خان[روستایی در غرب رشت وبین راه رشت – فومنات] را تصرف کرده اند»(شماره ۷۰،ص۲۶). بدین ترتیب نیروهای سردارسپه با تصرف یکی از مهمترین سنگرهای جنگلیان درفومنات که خاکریز اول آنها محسوب می شد، از رودخانه ی پسیخان گذشته خود را به جمعه بازار رساندند ولی درآنجا برای تحکیم سنگر خود متوقف شدند.
در روز۲۶ مهرماه، رضا خان اطلاعیه ای در رشت خطاب به مردم گیلان صادرکرد و با انتصاب حاکم جدید ،کوشش داشت اقتدارکامل خود برگیلان را نشان دهد:«….جناب مستطاب اجل آقای ساعدالملک را به سمت حکومت گیلان معرفی و به صدور این اعلان امر می دهم که عموم اهالی بعداز این باید تسویه مطالب خود را به معزی الیه مرجوع وانجام آن را از ایشان بخواهند – وزیر جنگ – رضا -۲۶میزان[مهر]۱۳۰۰»(گزارش های سفارت انگلیس به کوشش غلامسین میرزا صالج ،ص۶۶).
بدین ترتیب در روز ۲۷مهرماه تمام شرق گیلان و رشت تا جمعه بازار در غرب رودخانه ی پسیخان در دست قوای سردار سپه بود.تنها اکنون انزلی دردست بلشویکها و بخشی ازفومنات دردست جنگلیان قرارداشت.نیروهای جناح بلشویکی انقلاب چنان درفشار کنسول روسیه ی شوروی دررشت(خاوین) و کلانتروف اتاشه ی نظامی سفارت شوروی قرار داشتند که هیچ گزینه ای جز رفتن به شوروی نمی دیدند.آنها درانزلی جمع شده بودند تا به تدریج سوار کشتی شده ومطابق برنامه ای که از قبل برای آنها تنظیم شده بود به شوروی بروند. دراین شرایط بود که کوچک خان نمایندگانی به نزد سردارسپه فرستاد تا در باره ی آینده ی گیلان وانقلاب جنگل مذاکره کنند. محمد علی گیلک که خودیکی از اعضاء این هیئت دونفره ی جنگلیان بود ،از مذاکرات خود با سردارسپه چنین روایت کرده است:«سردارسپه دریکی از خانه های قونسولگری روس درنزدیکی پل عراق منزل داشت.دونفراز طرف جنگل به سمت نمایندگی ،معین شدندکه به دیدن ایشان بروند وحامل مکتوبی از طرف میرزا بودند.این دو نفر عبدالحسین شفایی ونویسنده[گیلک] به راهنمایی یکی از صاحب منصبان ارشد قزاقخانه(محمودخان میر پنج)با یک درشکه از میان قشون مهاجم عبورکرده همینکه به صف دسته پیش قراولان نزدیک شدند باران فحش بود که از طرف آنها به نمایندگان اعطاء میشد واگر همراهی محمود خان میر پنج نبود محققاً هدف گلوله واقع میشدند. خلاصه بعداز آمدن نزد سردارسپه و ادای تعارف معموله، مکتوب[کوچک خان] را به مشارالیه تسلیم کردند.مفاد مکتوب این بود که جنگلیها خدمات گرانبهایی درمدت قیام خود به ملت ومملکت ایران نمودند و بازهم حاضرند به خدمت خود ادامه دهند…[سردارسپه] به منشی خود دبیر اعظم دستور داد پاسخ مراسله را بنویسید…خلاصه جواب این بود:من شخصا و بنام دولت ایران تصدیق میکنم که تمام عملیات انقلابیون جنگل تا این ساعت به منفعت ایران و ملت ایران و حتی حکومت ایران بوده و شما در روزهای تاریک کمکهای شایسته برای نگهداری ایرانیها درمناطق متصرفی خود بعمل آورده و جان آنانرا از تعرض بیگانگان محفوظ داشته اید وجای آن داشت که خود را بمرکز رسانیده و زمام حکومت مرکزی را دردست بگیرید ولی باین منظور موفق نشدید و فعلا زمام کارها بدست من داده شد ومن هم همان نهضت مقدس رادنبال میکنم لذا لازم است ازاین تاریخ مقدرات خود را ه من تفویض نمایید«(گیلک ،صص۵۰۰-۵۰۱).
اما درست یک روز پس ازاین مذاکره یعنی در روز ۲۸مهر«…حصرت اشرف بی اندازه متغیر بودند.معلوم شدمیرزا هاشم خان ازجنگل مراجعت وگزارش داده است که میرزا کوچک خان توسط نمایندگان خود که به رشت اعزام نموده میخواسته عملیات اردو[در حمله به مواضع جنگلیان در فومنات] را چهل وهشت ساعت تاخیر بیا ندازد و به این حیله خود[فرستادن نماینده ومذاکره] ،موفق شده قسمت سرهنگ شیخلسگی را که از ماسوله حرکت مینمود غافلگیر و تلفات سنگینی وارد آورده است»(کوپال ،همان ،شماره۷۰،ص۲۶).این همان حمله ای است که مقصر آن را میرزا نعمت الله داماد حسن خان کیش دره ای[آلیانی] دانسته اند.با این حال روایت دیگری نیزدرمیان است. گویا میرزا نعمت الله و قوای قزاقی که از ماسوله به طرف آلیان حرکت می کردند از مذاکره ای که درمیان بوده اطلاع نداشته اند و درنتیجه در اثر یک حرکت ناخواسته در نزدیکی ماکلوان به طرف همدیگر تیراندازی وجنگ شدیدی بین آنها درگرفته وبه قوای دولتی (قوای سرهنگ شیخلسگی ) تلفات سختی وارد می گردد.از طرف دیگردرهمین روزها پیکی از یک نفر مجاهد کشف شد که درآن ظاهرا«کوچک خان به سردسته های خود دستور می داد که درفلان روز که سردار سپه به بازار جمعه برای مذاکره آمد، هریک با دسته خویشتن دریک کیلومتری محل ملاقات، حاضر وبا علامت مخصوص، مجتمعا حمله کرده ،حاضرین را دستگیر و یا ترور نمائید»(گیلک ،ص۵۰۱).لازم است یادآوری کنیم که نمایندگان کوچک خان درمذاکره با سردارسپه او را برای ملاقات با کوچک خان به جمعه بازار(مرجقل)در نزدیکی فومن وصومعه سرا در فومنات دعوت کرده بودند. محمد علی گیلک که خودیکی از مذاکره کنندگان جنگلی بود و در این زمان هنوز در رشت حضور داشت و مشغول مذاکره با سردارسپه ودیگر فرماندهان قوای دولتی بود انگشت اتهام نوشتن نامه ی به قول خود جعلی را به سوی همان کسانی می گیرد که واقعه ملاسرا وحمله به رشت را انجام دادند و دراین رابطه می نویسد:«درهمان موقع که مذاکره آمدن سردارسپه به بازار جمعه مطرح بود ،جاسوسها مشغول فعالیت بوده وهمانطور که آتش جنگ رابین انقلابیون[مستقردررشت]وجنگلیها روشن کرده بودند ،آخرین شاهکار خود را نیز به معرض عمل درآوردند وآن ساختن چند کاغذ جعلی به مهر وامضای کوچک خان بود. یکی از این کاغذ ها بوسیله یک نفر مجاهد برای سید محمد تولمی که از سردسته های جنگل بود فرستاده میشود. مجاهد دربین راه بوسیله قزاقهادستگیر وبعد از تفتیش از جیب او دستور مذکور را بیرون آورده و بالاخره آنرا به سردارسپه میدهند. بعدها درتهران سردارسپه دریک مجلس، همان کاغذ ر ابا حضور نماینده جنگل به روتشتین در مقابل اعتراض او راجع به اقدام جنگ[سردارسپه بر علیه جنگلیان] به حاضرین ارائه وهمه متعجب شدند ولی نماینده جنگل جعلی بودن این کاغذ را اثبات نمود» (گیلک،ص۵۰۱).
در هرحال سردار سپه مصمم شده بود که به طرف فومنات وآلیان و زیده یعنی جایی که کوچک خان مجددا در آن پناه گرفته بود حمله کنند. اما برای این حمله ظاهرا به کمک نیروهای خالو قربان که آشنا به جنگل بودند ولی این زمان به انزلی رفته ودرآنجا استقراریافته و برای پیوستن به قوای سردارسپه دچار تردید شده، نیازبود. خالو قربان به همراه بلشویکها پس از تحویل سنگرهای خودبه قوای سردارسپه دررشت به انزلی رفته و درآنجا منتظر حوادث بود. سردارسپه برای او پیغام فرستاد که مطابق تعهد او در امامزاده هاشم بیاید و به قوای قزاق برای تصرف مواضع جنگلیان کمک نماید. اما او برای پیوستن به قوای دولتی سه درخواست ازسردارسپه داشت. خواست اول این بود که سردارسپه پشت قرآنی را امضاء کند تا او مطمئن شود که جان ومال او و قوای تحت فرمانش درامان هستند. دومین خواست این بود که می گفت مجاهدین تحت فرمان او چند ماه است که حقوقی دریافت نکرده اند. بنابراین از سردارسپه می خواست که مبلغی بابت حقوق برای نیروهای تحت فرمانش تخصیص دهد. وسرانجام خواست سوم این بود که قوای او به جای پیوستن یکباره به سردارسپه به تدریج ودسته دسته به قزاق ها بپیوندد.حسین جودت که همراه سرلشگر کوپال حامل این پیام از انزلی به سردارسپه در رشت بوده می نویسد که هرسه خواست خالو بدون هیچ اما واگری توسط سردارسپه پذیرفته شد ولی سردارسپه « تاکید نمود که عده شاهمراد[از فرماندهان خالو قربان] که حدود۷۰۰نفربودند زودتر برشت بیایند تا دوش بدوش نفرات قزاق به پیشروی درجنگل مبادرت ورزند.سردارسپه دراین وقت با صراحت کامل چنین بیان نمود که این قزاق ها که از طهران آمده اند فقط چند ماهی تمرین نظامی دارند و براه وچاه جنگل آشنا نیستند.بخالو قربان بگویید شاه مراد را با عده اش زودتر روانه نماید ومعطل لباس نشوند زیرا لباس بقدر کفایت دررشت موجود است»(خاطرات حسین جودت ،به نقل از فخرایی ،ص ۴۰۲ ،همچنین نگاه کنید به:گیلک).سپس جودت با پول به انزلی باز می گردد:« بمحض ورود به انزلی مشاهده شد آن عده از انقلابیون که مایل بهمکاری با سردارسپه نشده اند گرماگرم حرکت بطرف باکو میباشند.اما کردها از قبول شدن پیشنهادشان خرسند شدند.پول ارسالی بین نفرات تقسیم گردید وظرف مدت کمی شاه مراد با ۷۰۰نفر از کردهای قسمت خود به رشت حرکت نمودند وبدون فوت وقت همراه با قوای قزاق بطرف جنگل رفتند»(همان ،ص۴۰۳).کوپال درخاطرات روز ۳۰مهرخود درارتباط با آمدن بخشی از قوای خالوقربان به فرماندهی شاه مرادمی نویسد که:«امروز منتظر ورود یک قسمت از قوای خالو قربان بودیم چون دیر کردند حضرت اشرف احضارفرمودند که برای حرکت دادن این قوا بانزلی بروم ولی دراین بین خبر رسید خالو شامراد با قسمت خودحرکت نموده است«(همان ،ص۲۶). قوای شاه مراد بخشی از قوای زیر فرمان خالوقربان بود که ازطریق مرداب انزلی و پیر بازار با قطاری که دراین زمان هنوز وجود داشت به رشت آورده شدند و «حضرت اشرف عده را دور خود جمع ونطق مفصلی فرمودند، وظایف مجاهدت بعدی آنها را تذکردادند واز این ساعت آنها را سرباز نامیدند بهرنفری پنج تومان انعام مرحمت فرمودند وموافق آئین سربازی درمقابل قرآن قسم یادکردند، لباس سربازی پوشیدند.خالو شامراد بدرجه یاوری مفتخر شدند» (کوپال ،همان ،ص۲۸).
دراول آبان تدارک وسیع وهمه جانبه ای برای حمله به مقر کوچک خان در «زیده» و«آلیان» یعنی تنها جایی که هنوز دردست جنگلیان بود توسط سردارسپه انجام می گرفت. به نظر می رسیدسردارسپه از اهمیت این نبرد اطلاع داشت ونمی خواست بی گدار به آب بزند بلکه برعکس می خواست مطمئن شود که ازآن پیروز بیرون خواهد آمد. ازهمین رو، روز اول آبان اطلاعیه ای شدید تحت عنوان« اعلان واتمام حجت» صادر کرد: «به تمام اتباع میرزا کوچک خصوصا وکلیه اشخاصی که درجنگل مسلح گشته وجزو متمردین شناخته می شوند عموما اعلام می شود که چون فرماندهان اردوی نظامی مطابق امر صریحی که به آنها داده ام مجبور از تسویه امور جنگل هستند وتغییر پذیر نیست واز طرف دیگر دولت هم هیچ مقصودی جز انتظام مملکت وآسایش اهالی ندارد وبا هیچ کس قصد وغرض خصوصی نخواهد داشت ،لهذا قبل ازاین که اردو ها شروع به عملیات نمایند هرگاه هریک از نفرات درمقام تسلیم برآمده واسلحه خودرا تحویل فرماندهان اردو نماید به موجب همین اعلامیه جان ومال آنها درامان من واز هرگونه تعرضی محفوظ خواهند بود و برعکس اگراردوها وارد عملیات شدند وپس از آن کسی درصدد تقاضای تامین برآید دیگر به احدی امنیت مالی و جانی داده نخواهد شد وتمام آنها درردیف متمردین نسبت به دولت محسوب خواهند گردید. این آخرین اتمام حجت است که می شود وپس از این دیگردراین موضوع اعلامیه انتشار نخواهدیافت«( به نقل ار گزارشهای سفارت انگلیس،ص۶۹).
بعد ازاین اعلامیه بود که دردوم آبان ، سید جلال چمنی که قبلا جزو مجاهدین جنگل بود وتمام راه های جنگل را به خوبی می شناخت آمادگی خود را برای تسلیم اعلام کرد(خاطرات روز دوم آبان سرلشگر کوپال ،همان ،ص۲۸).
اکنون زمینه های حمله به فومن وآلیان در رشت تدارک دیده می شد اما سردار سپه از تردیدهای خالو قربان که به همراه احسان الله خان در انزلی مانده ودر همراهی با قشون دولتی برای حمله به جنگلیان تعلل می کرد ،بر آشفته بود اما سعی می کرد درشرایطی که موفقیت خود بر جنگلیان را در همراهی خالو می دید،شکیبایی پیشه کند.از این رو در روز سوم آبان سردار سپه به سرکشگر کوپال دستور می دهد که برای آوردن خالو قربان ونیروهای او به انزلی رفته و هر طور شده او را راضی کند و او نیز روزچهارم آبان ۱۳۰۰ خورشیدی رهسپار انزلی می شود. دراین سفرکلانتروف اتاشه ی نظامی شوروی نیز او را همراهی می کند تا در امر راضی کردن خالو قربان ودیگر انقلابیون جمع شده در انزلی به او کمک ویاری دهد:« برای حرکت بانزلی بستاد رفتم . منتظر کلانتراوف شدم. ساعت ۱۰ آمد. حرکت کردیم. من با جناب مدبر الممالک]رئیس دفتر وزارت جنگ سردار سپه[ در یک اتومبیل بودیم ، کلانتروف هم با اتومبیل خودش ما را تعقیب میکرد ولی مجبوراً برای ملاقات حاکم رشت که قرار بود با قونسول روس مذاکره نماید تا ساعت ۵/۱بعداز ظهر در مهمانخانه اسلامیه منتظر گشتیم. کلانتروف دستور از قونسول گرفت براه افتادیم… ساعت ۶ بانزلی وارد شدیم .از قونسولگری روس]درانزلی[که کلانتروف درآنجا منزل میکرد بلدی گرفته بمنزل خالو قربان رفتم .خالو پذیرایی گرمی از ما کرد.صحبتها و راهنمایی ما را با تردید تلقی می کرد.نمی توانست تصمیم قطعی برای حرکت بگیرد.معلوم بود درتحت تاثیر رفقای خود می باشد . از آنها بیمناک بود.آنها هنوز از اردوهای دولتی اطمینان کامل نداشتند .این آخرین حرفش بود.ساعت ۹ بخانه احسان الله خان رفتم. این شخص فهیمی بود و اوضاع را کاملا درک میکرد. از قدرت حضرت اشرف با ستایش صحبت میکرد »(کوپال، خاطرات روز چهارم آبان).این گفته ی کوپال در مورد احسان چندان از حقیقت به دور نیست .زیرا طبق اسنادی که پس از فروپاشی شوروی به دست آمده، احسان الله خان تنها نه ماه پس از رفتن به شوروی و استقرار در باکو، دو نامه به رضا خان نوشت و درآن نامه ها به صراحت او را تشویق به پیروی از کمالیون ترکیه واعلام جمهوری درایران می کرد(برای توضیح بیشتر در باره ی اسناد نگاه کنید: تورج اتابکی ،مجله گفتگو شماره ۳۱ سال۱۳۸۰). بنابراین این ابراز لطف احسان به سردارسپه در اوان کار او در خاطرات کوپال نباید موجب تردید و تعجب باشد. البته بعدها احسان الله خان موضع خودرا نسبت به رضا شاه تغییر داد.
درهرحال روز بعد دوباره کوپال با احسان صحبت می کند واو باز هم نسبت به سردار سپه اظهار لطف می کند ولی می گوید که «مجبور برفتن روسیه هستم ولی بدانید هیچ عمل خلافی از من سرنخواهد زد».سرانجام سر لشگر کوپال خالو قربان را روز ۵آبان راضی به آمدن به رشت می کند:«…ساعت یک بعدازظهر دررشت بودیم .خالو قربان شرفیاب شد.مورد تفقد حضرت اشرف[سردرار سپه] گردید.سید محمد تویلمی تسلیم شده بود.سید جلال چمنی هم آمد حسب الامر سه هزار تومان بمشارالیه دادم.محناً برای دادن حقوق ومخارج سفر قوای خالو قربان به همراه مشارالیه بانزلی رفتم»(کوپال ،شماره ۷۱،ص۲۳).
بنابه گفته ی سرلشگر کوپال محمد تولمی(از فرماندهان سابق جنگلیان) پس از تسلیم شدن به قوای دولتی درروز۷آبان کاغذی به سردارسپه داده که درآن کوچک خان به طور سری به او نوشته بود که «اردوی دولتی رااز پشت بزنند…حضرت اشرف ازاین مراسله کوچک خان بی اندازه عصبانی شدند.فوری فرمان دادند فردا موافق دستور قبلی حمله عمومی شروع شود»( کوپال،شماره ۷۰ص۲۳).درهمین روز سالار شجاع(برادر ضرعام السلطنه)برای بسیج قوای همراه قزاق جهت حمله به مقر کوچک خان« پولی که لازم داشت گرفت وبه طالش حرکت کرد»(همان،۲۳).
به دنبال شَبَحِ کوچک خان
روز هشتم آبان یعنی درآستانه ی حمله به مقر اصلی کوچک خان درزیده وآلیان در جنوب غربی فومن هنوز قوای خالو قربان به جز ۷۰۰نفری که تحت فرمان شاه مراد بود به اردوی دولتی ملحق نشده بود. او پس از بازگشت به انزلی هنوز به اردوی سردار سپه نپیوسته بود.درنتیجه دوباره سردارسپه سرلشگرکوپال را برای متقاعد کردن خالو به انزلی اعزام می کند:«…درانزلی بخانه خالو قربان وارد شدیم تمام سران اکراد با احسان الله خان ،حاجی محمد کنگاوری وحسابی[یکی از اعضای حزب کمونیست ایران – عدالت] درآنجا جمع بودند.بعداز صحبتهای مفصل جواب دادند دیشب بما گزارشی رسیده که حضرت اشرف با میرزاکوچک خان صلح کرده قرارگذاشته اید ما را جلو کشیده خلع سلاح نمائید. عصبانی شدم وگفتم این گزارش صحیح نیست.جنگ با کمال سختی با اردوی میرزا کوچک خان شروع شده است وجنازه های قزاق درمیدان جنگ افتاده….خواستم با تعرض بلند شوم، احسان الله خان نگذاشت وبه نصیحت پرداخت. بالاخره خالو قربان گفت ما فردا درفرونت[جبهه] دیگر با جنگلی ها روبرومی شویم وخدمت خودمان را بحضرت اشرف ثابت می نماییم»(کوپال ، همان).
درهرحال روز۹آبان حمله به فومنات آغاز شد وباسرعت پیش رفت وطولی نکشیدکه فومن،لولمان ،گوراب زرمیخ و زیده به دست قوای دولتی افتاد(کوپال ،همان ،ص۲۴).
حمله به مقر کوچک خان از چندمحور صورت گرفت .در محوراصلی این حمله قوای قزاق سردارسپه همراه با ۷۰۰نفر از نیروهای شاه مرادیعنی بخشی از قوای خالو قربان بود که از بازار جمعه آغاز کردند وپس از تصرف صومعه سرا،لولمان،فومن به اشکلن و زیده وآلیان رسیدند(نگاه کنیدبه :نقشه ۱). قوای میرزا یوسف خان شبان شفتی با کمک بخشی ازقزاق های سردارسپه از محور شفت- نصیر محله -گشت رودخان به سوی آلیان به حرکت درآمدند. قزاق های سرهنگ شیخلسگی از ماسوله به طرف ماکلوان وزیده در حرکت بودند. نیروی های تحت فرمان سید جلال چمنی از جنوب مرداب انزلی واز طریق کسما حرکت می کردند. نیروهای سردارمقتدر (ضرغام السلطنه تالش) از رضوانشهر وماسال به حرکت درآمده بودند. نیروهای خالوقربان به فرماندهی خالو شامراد، شبان شفتی ،سید جلال چمنی ،سردار مقتدرتالش(ضرغام السلطنه) که همراه نیروهای سردارسپه بودند ،جنگل و پناهگاه های جنگلیان را چون کف دست می شناختند.این جبهه ی متحد در پی شَبحِ ناپیدای کوچک خان بودند که به وضوح آشکار بود در جنگلهای آلیان و زیده پناه گرفته است .درنتیجه همانطور که گفتیم درروز ۹آبان این نیروی متحد تا زیده یعنی مقر اصلی جنگلیان پیش رفت وتمام سنگرها را بدون هیچگونه درگیری سختی تصرف کرد وتقریبا همه ی قوای جنگل یا تسلیم شدند ویا متواری گشتند. روز ۱۰آبان سردار سپه پس از اطمینان از موفقیت عملیات بر علیه جنگلیان به تهران بازگشت :«حضرت اشرف فرمودند[احمد] شاه می خواهد با روپا برود من باید زودتر بطهران برسم واز علت تشریف فرمائی اعلیحضرت مطلع باشم »(همان ،ص۲۴). هنگام رفتن، سردارسپه به سرلشگر کوپال توصیه می کند تا از رفتن او فعلا کسی باخبر نشود.
خاطرات روز ۱۳آبان سرلشگرکوپال نشان می دهد که مقاومت جنگلیان دراین تاریج به طور کلی درهم شکسته شده وتمام فرماندهان جنگل خود را تسلیم کرده بودند:«…بعدازظهرآقای بصیردیوان]سرلشگر فضل الله زاهدی بعدی[آمدند. غلامحسین خان انصاری]تیمسار ثقفی[ را که سابقا رئیس ستاد جنگل بود آوردند.تمام خانواده های روسی که درجنگل بودند تسلیم شده اند.شاپورخان]گاراگاتلی[که روسی است و فرماندهی رشت را در اردوی دنیکن داشت و نوروزخان که رئیس توپخانه بوده وژاپون خان همه متفقا تسلیم شده بودند»(همان،شماره۷۲،ص۲۱). احتمالاً دراینجا درمورد نامهای فرماندهان، سرلشگر کوپال باید دچار اشتباه شده باشد.دست کم ما می دانیم که گاراگاتلی این زمان تسلیم نشده ودر جنگلهای آلیان متواری بود.براساس خاطرات یان کولارژ او احتمالا در اواخر زمستان ۱۳۰۰ خورشیدی به همراه یان کولارژ تسلیم نیروهای دولتی شد. اما تیمسار ثقفی و نوروزخان که درحمله به خانه ی ملاسرا و رشت نقش محوری داشت جزو فرماندهان تسلیم شده بود.
نقشه۱٫ مسیر حرکت نیروهای تحت فرمان سردارسپه برای درهم شکستن جنگلیان درفومنات ودستگیری کوچک خان دراین نقشه نمایاند شده است(ترسیم نقشه از نگارنده).
بنابه نوشته ی کوپال احسان الله خان روز ۱۵آبان۱۳۰۰ خورشیدی، انزلی را به قصد روسیه ترک کرد:«…امروز بواسطه عید انقلابِ روسیه در انزلی از طرف حکومت[ایران] مهمانی داده شده است.از طرف حضرت اشرف وزیر جنگ ،تلگرافی رسید که به شایعات اهمیت ندهید،درتعقیب کارهای مربوطه خودباشید.تلگرافاً به حضرت اشرف حرکت احسان الله خان را بروسیه راپورت دادم»( خاطرات سرکشگر کوپال ،همان،ص۲۲).
با پیشروی نیروهای سردارسپه ،کوچک خان این بار نیزچاره ای نداشت جز این که به جای همیشگی خود به آلیان و زیده یعنی به همان جایی‌که به صورت دژی در ناحیه ای دورافتاده درکوهپایه‌های فومن درقلمرو اقتدار ایلی حسن خان قرارداشت پناه ببردکه محل استقرار اصلی تشکیلات جنگلیان نیز محسوب می شد. به قول یان کولارژکه خوداین زمان درکیشدره ساکن بود«درحدود اواخر اکتبر و اوایل نوامبر[نیمه‌ی نخست آبان]،کوچک خان تا کیشدره عقب نشسته بود(پیشین،ص۱۶۳).اما این بار او دیگرفقط باقوای بیگانه طرف نبود بلکه تعقیب کنندگان اصلی اویاران سابق او سید جلال چمنی ،کربلایی نقره ی آلیانی ، قوای تحت فرمان خالو قربان وهمچنین نیروهای سردارمقتدر تالش وشبان شفتی بودند که همچون کف دست راه ها وپناهگاه های جنگل را می شناختند وقزاق ها را درحمله به آلیان به درون ناحیه ی استقرار جنگلیان هدایت می کردند.به ویژه کربلایی نقره آلیانی که خود از ایل آلیان واکنون به قوای دولتی پیوسته بود،تمام پناهگاه های مخفی آلیان وافراد ایل ودرجه ی هواداری ونوع وسطح روابط آنها با تشکیلات جنگل را بیش از هر کسی می شناخت.درنتیجه کوچک خان به قعر جنگل عقب نشینی وبه پناهگاهی مخفی پناه برد. شاید او از معدود رهبران جنگل بود که تمایلی به تسلیم نداشت و به خوبی می دانست که مجاهدین جنگل ومردم نیز از او انتظار تسلیم ندارند و او نیز به این خواست پاسخ مثبت داد.پاسخی که برای او مرگی تراژیک رقم زد و او را به اسطوره ای جاودان تبدیل کرد.
مرگ تراژیک کوچک خان
یان کولارژکه خود دراین زمان درمحل سکونت خود درکیش دره یعنی آخرین پناهگاه و سنگر جنگلیان درپایکوههای جنوب غربی فومنات درنزدیکی خانه ی حسن خان، ساکن بود ،تصویری که از این روزها به دست داده بی بدیل است ودست کم تقریبا تا کنون درجایی گفته نشده است.از همین رو لازم می دانیم روی موضوع مکث بیشتری کنیم.
چنان که دیدیم در روز ۹ آبان زیده به اشغال قوای قزاق دولتی درآمد و درنتیجه درهمان روز احتمالا به نزدیکیهای کیشدره نیز رسیده بودند.پیش از آن حسن خان آلیانی با عجله دستور داده بود که تمام وسایل خانه وحتا کارگاه تعمیر اسلحه یان کولارژ را نیزجمع آوری کرده به همراه زن وبچه هایش با اسب وقاطر به خانه ا ی درکوهستان منتقل کنند:«. همه چیز با وقار واتکا به اراده خداوند وایمانی ژرف به نصیب وقسمت انجام گرفت…صحن خانه غارت زده به نظر می رسید.هرچه را که قادر به بردن اش بودند با خود بردند .حتی کارگاه [تعمیر اسلحه]ما را نیز حمل کردند…حسن‌خان به من گفت که درکیشدره می ماند وبعد به دنبال افرادش از آنجا به کوه خواهد رفت. گفت که :«کسی را نزد من[بامن]خواهد فرستاد تا ما رابه پناهگاهی درکوه ببرد. همه انقلابیون درکوه منتظر خواهند ماند تا سربازان دولتی بروند وآنها دوباره به پایگاه اولیه خودباز گردند».
کوچک خان نیز در کیشدره بود و تصویری که کولارژ از او به دست داده این است:«پیش از رفتنم[به کوهستان]با کوچک خان خداحافظی کردم .این آخرین باری بود که او را میدیدم. درمزرعه حسن خان باسری پایین افکنده قدم می زد وبا تسبیحی دردست هر کسی را که به کوه می رفت درآغوش می گرفت و مرا نیزدرآغوش گرفت واز خدماتی که برایش انجام داده بودم تشکرکرد…کوچک خان با گائوک وامان الله خان [احتمالا نعمت الله خان داماد حسن خان]به همراهی مجاهدین اش رفتند. حسن خان با تنی چند از مردانش باقی ماندند»(پیشین،صص۱۶۴-۱۶۵).
اما درروزهای آخر زندگی جنگل بر سران جنگل ومشخصا کوچک خان درناحیه ی آلیان چه گذشت؟ ابهامات زیادی هنوز در این زمینه وجودارد که تاکنون درسایه مانده است.اطلاعاتی که شاهپور آلیانی درپرس وجو های محلی و ازبستگان باقی مانده از جنگل جمع آوری کرده می تواند درتلفیق با دیگراطلاعات به ما کمک کند تاتصویری دقیق ترکه تا کنون ناشناخته مانده به دست دهیم.
نکته ی مهمی که باید بدان اشاره کنیم این است که پس از پیروزی انقلاب جنگل در خرداد۱۲۹۹ خورشیدی وجدا شدن یاران دیرین کوچک خان از او یعنی احسان الله خان وخالو قربان وپیوستن آن ها به بلشویک ها در رشت، حسن خان آلیانی به عنوان رئیس ایل آلیان و فرد مقتدر درتشکیلات جنگل نبض این تشکیلات را دراختیارخود داشت وحتا در لحظات پایان انقلاب جنگل نیز مرگ و زندگی سران تشکیلات جنگل دردستان اوبود.بررسی نمونه ی زیردرارتباط مستقیم با مخفی شدن وسرانجام مرگ کوچک خان شاهد ماست.
می دانیم که قوای قزاق به فرماندهی سردارسپه پس از آن که وارد رشت شدند، جبهه‌ی بلشویکی انقلاب به کلی از هم پاشید.حیدر دربند جنگلیان بود، خالو سرانجام به همکاری با سردارسپه تن داد ودرجنگ با جنگلیان همراه اوشد واحسان به انزلی رفت ودر سایه ی حمایت و سپس تحت فشاررهسپارشوروی شد.بنابرای دراین زمان یعنی درپایان دهه ی نخست آبان ۱۳۰۰خورشیدی، شرق ومرکزگیلان به همراه انزلی توسط قزاق ها اشغال شده بود وتنهامقاومت جنگلی ها درفومنات ومقرِ مرکزی آنها درزیده وآلیان بود که می باید درهم شکسته شود.واکنون این مقاومت نیز درهم شکسته شده بود.
شاهپور آلیانی نویسنده خاطرات حسن خان آلیانی در تصویری که از روزهای آخر به دست داده تقریباً یگانه است. قبل از رسیدن قزاق ها«معین رعایا]حسن خان آلیانی[ افراد را به طور پراکنده پنهان کرده بود.میرزا وگاوک را به کربلایی ابراهیم میانه رزی وپسرش رحمان بک]ابراهیمی[ سپرد وخودش به سیاه کوه، نزد پسر عمویش حیدر رفت ومیرزا نعمت الله خان را به زادگاهش توسه کله فرستاد که او دردامنه«دوالکوه» ودر«سیالین کش» پنهان شد]برای موقعیت های جغرافیایی این روستاها نگاه کنید به نقشه ی۲]. معین رعایا ازهمگان خواسته بود تا خبر بعدی‌کسی ازپناهگاه‌خارج نشود.تا این که نفرات [سردار] مقتدر [تالش] و قزاق ها ناامید شوند و باز گردند که بتوانیم دوباره برای آینده برنامه ریزی‌کنیم. اینان حدود ده روز درپناهگاه ماندند، قزاق ها کم کم بر می گشتند»(شاهپور آلیانی ،ص۴۶ تاکید از ماست).با احتساب اختفای ده روز ،قزاق ها باید درحدود ۲۰آبان(درواقع ۱۰روز پس ازورود قزاق ها به زیده) به گفته ی شاهپورآلیانی کم کم از آلیان و زیده عقب نشینی کرده باشند. هرچند به نظر می رسدبا توجه به اتفاقات بعدی ،مخفی شدن رهبران جنگل تا بیرون آمدن آنها از مخفیگاه باید بیش از ده روز طول کشیده باشد.درهرحال با توجه به این که قزاق ها به همراه کربلایی نقره وسردارمقتدر تعداد زیادی را دستگیر وشکنجه کرده وبه مخفیگاه سران جنگل دست نیافته بودند،این عقب نشینی قزاق ها تا حدودی به این معنی بود که آنها فکر می کردند سران جنگل ممکن است از این محل رفته باشند. با این حال کربلایی نقره ی آلیانی وسید جلال چمنی وسردارمقتدرکه اکنون به قوای دولتی پیوسته بودند درخدمت قزاق هادراین ناحیه حضورداشته ومراقب همه چیزبودند.کربلایی نقره آلیانی (پسرعموی حسن خان آلیانی)که درضمن رقیب او برای ریاست ایل نیز بود از طرق مختلف برای حسن خان پیغام می داد که هرجا مخفی شده بهتراست خودرا تسلیم نماید واو تعهد می نماید که برای او نزد سردارسپه امان نامه بگیرد. کربلایی نقره به خوبی می دانست که این حسن خان است که کوچک خان را مخفی کرده وتنها او می تواند او رااز چنگ قزاق ها پنهان نگهدارد.
درهر حال ده(به اعتقادنگارنده حدودپانزده) روز پس از گذشت اختفای سران جنگل ورفتن تدریجی قزاق ها، هیچ خبروپیامی از حسن خان برای سران مخفی شده ی جنگل فرستاده نشد. از این رو کوچک خان از مخفیگاه خود به« وسیله ی الله قلی میانه رزی که رابط بین پنهان شدگان بود برای حاجی اکبرآلیانی پدر نعمت الله خان پیام می فرستد که چقدر باید صبر کنیم ؟معین رعایا کجاست؟حاجی اکبر درجواب می گوید از جای خود بیرون نیایید که بسیار خطرناک است.وقتی که محیط مساعد شد خودِ معین رعایا اطلاع خواهد داد»( همان ،ص۴۷).پاسخ حاجی اکبر به کوچک خان به گوش نعمت الله خان داماد حسن خان(پسر حاجی اکبر) که درتوسه کله ودرنزدیکی خانه حاجی اکبر پنهان شده بود،می رسد.نعمت الله خان اکنون به رغم آن که فقط سی وپنج سال داشت، به برکت موقعیت ایل آلیان درتشکیلات جنگل وشجاعتهای خوددرجنگها وخصوصیات اخلاقی ویژه ای که داشت به یکی از فرماندهان اصلی نظامی جنگل رسیده واعتماد به نفسی وافر یافته بود،خود راساً وارد عمل می شود:« نعمت الله خان ناراحت می شود واز جای خود بیرون آمده ،نزد پدرمی آید[خانه ی حاجی اکبر آلیانی پدر او این زمان در نزدیکی مخفیگاه او در دوالکو قرارداشت ] وبه خاطر این جواب با او مشاجره می کند»(ص ۴۷).شاهپور آلیانی هیچ توضیحی درباره ی ناراحتی نعمت الله خان نمی دهد. این که او از چه موضوعی ناراحت شده بود؟به چه کسی و به چه چیزی اعتراض داشت؟ برای ناراحتی واعتراض خود چه استدلالی داشت؟آیا سوء ظنی به کسی یا چیزی پیدا شده بود؟ پر واضح است که او پاسخ منفی حاجی اکبر به میرزا راکه می گفت درجای خودبمانید ودست به اقدامی نزنید، پاسخ حسن خان آلیانی یعنی پدر همسر خود تلقی می کرد ودرنتیجه اعتراض او نیز به حسن خان بود. دکترشاهپورآلیانی نویسنده خاطرات حسن خان آلیانی متاسفانه به دلایل معلومی به ما چیزی نمی گوید.انتطار این بود که آلیانی دراین قسمت مکث بیشتری می کرد وجزئیات اعتراض میرزا نعمت الله به پدر را بیان می نمود .این انتظار البته بی جا نیست زیرا ما می دانیم که میرزانعمت الله خان همسرِ اولِ مادرِ دکتر آلیانی است ومنطقا در مورد علت این ناراحتیٍ نعمت الله خان ویا به قول دکتر آلیانی «مشاجره با پدرخود»می باید بارها دردرون خانواده وفامیل بحث وگفتگوشده باشد. امانویسنده ی کتاب حسن خان آلیانی ظاهرا نمی خواهد به قهرمان کتاب خود(حسن خان)شبهه ای وارد شود.آلیانی خود درجایی از کتاب گفته است که پس از مرگ نعمت الله خان ، حسن خان آلیانی بلافاصله به محل واقعه ی کشته شدن میرزا نعمت الله می رود وپس از دریافت حقیقت ماجرا برمی گردد و یکراست به خانه حسن بک آلیانی می رود وحسن بک یعنی دایی نعمت الله خان به حسن خان آلیانی اعتراض می کند واو را مسبب مرگ خواهرزاده اش می داند وحسن خان سکوت می کند وحرفی نمی زند(شاهپور آلیانی ،ص۱۱۸).اگر حسن بک آلیانی دایی میرزا نعمت الله خان چنین تصوری از حسن خان داشته چرا دیگران درباره ی مرگ کوچک خان وگائوک نتوانند چنین بیندیشند؟ما می دانیم که نعمت الله خان درمیان آلیانی ها در زمان خود بیش از هر کسی (به جز حسن خان)محبوب بوده است .او درمیان این ایل چهره ای سیاوش گونه یافته و به ویژه پس از مرگ تراژیک وقهرمانانه اش درزمانیکه همه تسلیم قزاق‌ها می شدند، محبوبیتی دوچندان پیدا کرد.به ویژه این که می دانیم اوبرای دفاع از کوچک خان درمقابل کربلایی نقره آلیانی وهمراهانش جان خود را ازدست داد.بررسی ها نشان می دهد که اوبیش از هرکسی درایل آلیان درطول فعالیت تشکیلات جنگل مصمم وراسخ به دفاع از آرمان های جنگل بوده واغلب ماموریتهای سخت به او واگذار می شده است.به باورما اودراعتقادش به تداوم مبارزه صادق وراسخ بودو احتمالا به تعلل ودست دست کردن حسن خان آلیانی اعتراض داشت وتصور می کرد که حسن خان می خواهد با تعلل خود همه ی سران جنگل را تسلیم سردار سپه نماید.زیرا از طرفی می دانست که کربلایی نقره یعنی پسر عموی حسن خان که اینک به قوای دولتی پیوسته بود برای حسن خان پیغام فرستاده که اگر تسلیم شود از طرف سردار سپه بخشیده شده واو خود بخشش او را تضمین کرده بود(فخرایی۱۳۵۸ص ۳۸۷ ،همچنین نگاه کنید: شاهپور آلیانی).از طرف دیگر، نعمت الله خان می دانست که کربلایی نقره ی آلیانی ناحیه ی آلیان را مثل کف دست خود می شناسد وهر گونه تعللی می تواند موجب دستیابی قزاق ها به مخفیگاه آن هاشود.پس نزد اوتعلل حسن خان سوءظن برمی انگیخت. از این رو میرزا نعمت الله« خود به میرزا[کوچک خان] پیام می فرستد که[از مخفی گاه بیرون] بیاید وبا هم دیدار کنند وتلاش کربلایی ابراهیم وپسرش رحمان بک جهت نگه داشتن گاوک ومیرزا بی نتیجه می ماند (شاهپور آلیانی،ص۴۷).با رسیدن پیغام میرزانعمت الله، کوچک خان وگائوک از مخفی گاه خود در «میان رز» که حدود۱۰ کیلومتر از مخفیگاه میرزا نعمت الله در دوالکوه فاصله داشت، بیرون می آیند و به «توسه کله» و دوالکوه محل مخفی گاه میرزا نعمت الله می روند و ظاهراً تصمیم نهایی برای فرار از آلیان در همین ملاقات گرفته می شود. دکتر آلیانی در این بخش از خاطرات به ابهام گویی بیشتر روی می آورد و چنین می نماید که گویاحسن خان پس از رفتن کوچک خان وهمراهانش ازآلیان از حرکت آنها باخبر می شود:«..کربلایی ابراهیم وپسرش]رحمان بک[فوراًخبر حرکت میرزا را به حسن خان می رسانند.چون خبر به معین رعایا می رسد اواز راه کوه های آلیان وماسوله حرکت می کند.]و[زمانی می رسد که دامادش نعمت الله خان شهید شده بود واز میرزا وگاوک هم خبری نبود»(دکتر آلیانی ص۴۷). امادر بررسی های میدانی نگارنده ،روایتی مشترک وجودارد که پس از آمدن کوچک خان از«میان رز» به «توسه کله» وپیوستن به میرزا نعمت الله برای رفتن به خلخال،حسن خان آلیانی نیزخود را به این جمع می رساند .اما بین او ومیرزا اختلافی درمی گیرد وسرانجام حسن خان از آنها جدا می شوداما میرزا نعمت الله آلیانی یعنی داماد حسن خان همراه کوچک خان وگائوک رهسپار خلخال می شود. دکتر شاهپورآلیانی متاسفانه از اختلاف حسن خان وکوچک خان درآخرین روزهای جنگل وجدایی او از گروه سه نفره یعنی کوچک خان، گائوک و میرزا نعمت الله(داماد حسن خان) چیزی به ما نمی گوید.دانستن این موضوع مهم است.آیاآنها برسر برنامه های آینده ی جنبش با هم اختلاف پیداکرده بودند؟آیا حسن خان به او پیشنهاد تسلیم به قوای دولتی داده بود چنان که خودسرانجام چنین کرد؟آیا بازهم از آنها می خواست که به مخفی گاه خود بازگردند؟ یا موضوع مهم دیگری درمیان بوده است.ما می دانیم که دراین زمان حیدرعمواوغلی درزندان حسن خان هنوز زنده بود(به این نکته باز خواهیم گشت).آیا درخواستی از جانب کوچک خان دراین زمنیه به حسن خان شده بود؟این پرسش ها مهم است ومتاسفانه ما هنوز پاسخی برای آن نیافته ایم.
درهرحال دراین زمان قوای قزاق دولتی ویاوران محلی آنها دراطراف آلیان سخت تلاش می کردند تابه مخفیگاه کوچک خان دست پیدا کنند.برای این دستیابی جایزه نیز تعیین شده بود.سفارت انگلیس درهفته اول آذرگزارش کرده است که«حکومت مرکزی برای زنده دستگیر کردن او]کوچک خان[ده هزار تومان وبرای مرده تحویل دادنش ، پنجهزار تومان جایزه تعیین کرده است»( به نقل از علامحسین میرزا صالح ،ص۸۳).
سرانجام کربلای نقره آلیانی وقزاق ها سه نفر یعنی میرزا ،گائوک ونعمت الله خان را در راه آلیان به گیلوان شناسایی می کنند.با شناختی که ازشخصیت وروانشاسی میرزا نعمت الله خان داریم احتمالا او سپر بلای دو نفرشده وخود با کربلایی نقره وقزاق ها درگیر وکشته می شود. از این جا به بعد میرزا وگائوک به تنهایی وبدون راهنما به راه خود ادامه می دهند.باقی ماجرا را می دانیم که آنها در۱۱آذردربرف وکولاک کوههای اطراف روستای خانقاه وگیلوان جان باختند.آنها هردو نفر مردان شهری بودند وبه ویژه می دانیم که میرزا از درد مزمن پا وکمر رنج می برد ودرسرما احتمالا این درد تشدید نیز شده بود.بعلاوه اگرچه آنها سالها درجنگل زندگی کرده بودند ولی کوهها وجنگلهای تالش وماسوله را همانندحسن خان ومحلی‌ها نمی شناختند.نعمت الله خان تنهاهمراه محلی آنها بود.پس از کشته شدن او،میرزا وگائوک درکوهستانِ برفی ماسوله هیچ بلدی با خود نداشتند.در نقشه ی ۲مسیرفرارکوچک خان و همراهان او از آلیان نشان داده شده است.
سرانجام درروز۱۴آذرپس از اطمینان کامل از مرگ کوچک خان امیر پنجه محمدقلی رئیس قوای گیلان که توسط سردارسپه منصوب شده بود برای سردار سپه نحوه ی کشته شدن گروه کوچک خان رابه هنگام فرارچنین روایت می کند:«….میرزا کوچک خان ازهرطرف عرصه رابرخودتنگ دیده خودرابه کوههای ماسال کشیده بود.عده قزاق هم درتعاقب مشارالیه حرکت کرده ،دربین راه هم یک تصادفی واقع شد میرزا نعمت الله داماد حسن خان کیش دره]ای[مقتول ومابقی باز فرارمی کنند.از طرف دیگر طالشها هم برای جلوگیری از فرارمیرزا کوچک عده فرستاده بودند.بالاخره میرزا کوچک وگااوک به طرف گردنه گیلوان متواری شده درآنجا ازشدت سرما تلف شده اند»( گزارشهای سفارت انگلیس، ص۹۵).روز۱۵آذر۱۳۰۰خورشیدی کارگذاری وزارت امور خارجه مستقردررشت (موید حضور) به وزارت امور خارجه نوشت:«میرزا کوچک خان مقتول ودیروز] ۱۴آذر [سرش را به شهر آورده برای اطمینان اهالی نمایش دادند» ( اسنادوزارت خارجه،یه کوشش رقیه سادات عظیمی،ص۲۷۷).
نقشه ۲٫ مسیر حرکت کوچک خان برای رفتن به توسه کله ودیدار با میرزا نعمت الله خان وسپس حرکت به سوی خلخال به همراه گاوک ومیرزا نعمت الله آلیانی.او سرانجام در نزدیکی گردنه های برف گیر گیلوان در حالیکه دو یار دیگرخود را ازدست داده بود دچار برف وکولاک شد ودر۱۱آذرسال۱۳۰۰خورشیدی جان سپرد.این نقشه با استفاده از کتاب شاهپور آلیانی ،کارمیدانی نگارنده وبا راهنمایی های منصور وفرخ آلیانی(فرزندان مرحوم میرزا جعفر، منشی حسن خان) وپیرمرد کهنسال، درویش عرفانی ترسیم شده است.نفراخیر می گوید که در روزهای پایانی کارجنگل وقتی که تنها۱۲سال داشته ،کوچک خان رادیده است. لازم است یاد آوری کنیم که دو روستای خانقاه وگیلوان امروزه از نظر تقسمات کشوری جزو روستاهای شهرستان خلخال از استان اردبیل محسوب می شوند.
یادآوری این نکته نیز ضرورت دارد که حسن خان آلیانی تا موقعی که کوچک خان درجنگلهای روستای«میان رز» توسط او پنهان شده وبه وسیله ی عواملی که او گمارده بود، نگهبانی ونگهداری می شد ،به خوبی ودر سلامت کامل در مخفیگاه خود تا روز فرار،مراقبت شدودرواقع عواملش به دستوراو،کوچک خان را از دست قزاقان درامان نگهداشته بودند وانصاف این است که بگوییم او دراین زمینه شرافت وجوانمردی را پاس داشته ودراین زمینه خیانتی مرتکب نشده است
تراژدی مرگ حیدر عمو اوغلی
حیدرخان عمواوغلی نزد تمام مبارزان مشروطه به خوبی شناخته شده ونفوذی کم نظیرداشت. چنان که می دانیم یک سال پس از گذشت انقلاب جنگل به گیلان آمد. برخلاف تفکر رایج ،حیدرعمواوغلی به هیجوجه بلشویک(لنینیست) به مفهوم دقیق کلمه نبود.اگر بخواهیم شاخص ومعیار بلشویک بودن را درانقلاب جنگل برای شناخت هویت سیاسی مقابل او معرفی کنیم باید دوشخصیت برجسته ی جناح بلشویکی این انقلاب یکی آوتیس میکائیلیان( سلطان زاده) رهبرحزب کمونیست ایران(عدالت) وتئوریسین بلشویکهادر تحولات تابستان۱۲۹۹خورشیدی و دیگری سیدجعفرپیشه وری (عضوحزب و اولین وزیر(کمیسر)کشور دولت بلشویکی درانقلاب جنگل) رانام ببریم که اتفاقا هردو شخصیت فوق درمقابل حیدرقرارداشتند وحیدر عمواوغلی هیچگاه در طول انقلاب جنگل نه فقط با آنهادر اجرای اصول وتئوری لنینیسم درانقلاب جنگل همکاری به عمل نیاورد بلکه اسنادی غیر قابل انکاری وجوددارد که حیدرخان درست درمقابل این رهبری وتئوری های آن درانقلاب جنگل ایستاده بود و درخفا برای مقابله با آنها با کوچک خان همراهی وهمنوایی می کرد وچنانکه می دانیم در خرداد۱۳۰۰خورشیدی درست زمانی به گیلان آمد که تئوری های بلشویکی (لنینی )سلطان زاده وپیشه وری در چارچوب کمونیسم جنگی و همراهی وهمگامی با سیاستهای صدور انقلاب به شرقِ دولت انقلابی شوروی به طور کامل باشکست روبرو شده وتشکیلات حزب از گیلان به باکو منتقل شده بود. چنانکه می دانیم سلطان زاده نیزحیدر عمواوغلی را کمونیست نمی دانست ومعتقد بود که او یک ناسیونالیست(ملی گرا) است.احتمالا این خشم سلطان زاده به عنوان یک ارمنی وبرچسب ناسیونالیستی به حیدرعمواوغلی نمی توانست بی ارتباط باپیوستن او به ارتش عثمانی در جنگ اول جهانی باشد.فراموش نمی کنیم که این ارتش درآن زمان (والبته هم اکنون نیز)متهم است که درآوریل۱۹۱۴بنابه گفته ارمنیان ،این قوم رادرکشورترکیه قتل عام کرده است.به احتمال زیاداز نظر آوتیس میکائلیان پیوستن حیدر به ارتش ترکیه عثمانی آنهم درزمانی پس از به قول ارمنیان «کشتار ارامنه»به منزله ارجحیت دادن قومیت وناسیونالیسم بر دیگر مسائل مهمتر سیاسی واجتماعی تلقی شده است. با این حال سلطان زاده هفت سال پس از واقعه ی کشته شدن حیدردر یک اظهار نظر غیر مسئولانه وغیر اخلاقی وبدون ارائه ی هیچ سندی وصرفاً براساس شنیده های خود، قتل حیدر را با صراحت تمام به کوچک خان نسبت داده است :« کوچک خان قبل از فرار با حیدرخان اختلاف پیدا کرده وحیدر ورفقایش را تیر باران نمود.او پس از انجام این عمل بیرحمانه، اقدام به فرارنمود»(سلطان زاده ۱۳۸۳ص۱۲۹).
حیدرخان عمواوغلی ۶۴روز بعداز دستگیری
چنان که می دانیم حیدر عمو اوغلی در روز۷ مهر ماه سال ۱۳۰۰ خورشیدی در واقعه ی ملاسرا دستگیر شد بود . حیدرخان پس از دستگیرشدن درملاسرا یکراست به زیده برده شد وحسن خان آلیانی او را به تفنگچیان‌مورد اعتماد از طایفه ی آلیانی ها سپرد تا در روستای«میان رز» یا «مینارز»که درنزدیکی ماکلوان(نگاه کنید به نقشه ی ۲) واقع شده،زندانی کنند. دکترشاهپور آلیانی باسه آلیانی به نامهای شعبان سیاه(خانوانه‌ای)که به گفته ی او بعد از انقلاب اسلامی ۱۳۵۷ زنده بوده،رجب علی (خانوانه ای )و الله قلی میان‌رزی درباره ی کشته شدن حیدرخان کفتگوکرده است .این سه نفر کسانی بودندکه حسن خان آلیانی، حیدر را به دست آنها سپرده بود تا نگهداری کنند. روایتی که دکتر شاهپور آلیانی از زبان آنها در ماجرای کشته شدن حیدر نقل می کند چنین است:«حیدرخان را بنا به فرمان حسن خان درزیده تحویل گرفتیم وبه«میان‌رز» بردیم.ایشان سفارش کرده بودند که با او همانند یک مهمان وانسان رفتار کنیداما مواظب باشید که فرارنکند.اگر بگریزد خودتان مجازات خواهید شد.پس از دستگیری حیدرخان تمام منطقه ی گیلان مخصوصا فومنات ،حتی کوه و دره‌های آلیان به وسیله قزاق های رضا شاه وافراد]سردار[ مقتدرتالش وقوای برهان السلطنه تارمی، اشغال شد.حیدرخان درهمان جا بازداشت بود که میرزا وگائوک درفاصله چند متری او پناه گرفته بودند .او]حیدر[ابتدا سعی می کند که آن دو نفر]نگهبان[را بفریبد اما موفق نمی شود.به آنان می گوید:«نهضت شکست خورده است ومیرزا ومعین رعایا دیگروجود ندارند.قزاق ها مارا پیدا می کنندوهرسه را می کشند.آنان جواب می دهند:این جا آلیان است وقزاق ها دراین جا جایی ندارند. تا ما این جا هستیم خطری ماراتهدید نمی کند.وقتی نتوانست آنان رابفریبد ،تصمیم به فرارگرفت.باراول دستگیر شدامادرفراردوم هدف تیرقرارگرفت وکشته شد.»(شاهپورآلیانی ،پیشین،ص۱۵۲).دکتر شاهپور آلیانی واقعه ی کشته شدن حیدرعمواوغلی را که درتاریخ ایران چه با اوموافق باشیم وچه مخالف نقش بزرگی داشته به همین مختصراکتفا می کند.درحالیکه او بامنابع به قول خود دست اول گفتگو کرده ومی توانست راوی بهتری باشد. معلوم است که آن سه نفر روایت تفصیلی تری درطول بیش از دو ماهی که اورا دراختیار داشتند برای دکتر شاهپور آلیانی روایت کرده اند ویا می توانستند روایت کنند که انتشارهمه ی روایت آنها شایداز نظرایشان به صلاح نبوده است.به گفته ی دکتر آلیانی حیدر به هنگام فراردوم مورداثابت نگهبانان خود قرارگرفته وکشته می شود.اما درنوشته ی دکتر آلیانی مواردی است که به طور غیر مستقیم نشان می دهد که حسن خان در پشت این قتل بوده است.او می نویسد:« نویسندگان برحسن خان خرده می گیرند که موجب مرگ حیدرخان شده است.اگر به درستی بیندیشند درمی یابند که او مستحق مرگ بود..»(آلیانی ،ص۱۵۲ تاکیدازماست). صدورحکم مرگ برای انسان دیگری بدون اثبات جرم دردادگاه صالح دست کم با معیارهای امروزی توجیه پذیر نیست .
فراموش نکنیم که تروریستم صرف نظرازاین که چه نامی برخودگذاشته باشد، دست کم از منظر حقوقی به این سبب که به قربانی خود اجازه ی دفاع ازاتهامات خود در محکمه ای عادلانه نمی دهد وغیاباً دریک محفل غیر حقوقی برای قربانی حکمِ قتل صادرمی کند،مرتکب عملی می شود که دست کم با معیارهای امروزی به هیچوجه قابل توجیه نیست. از همین منظر است که نمی توانیم با این گفته ی دکترآلیانی موافق باشیم، آنجاکه ترور وقتل حیدر را حتا با معیارهای امروزی نیز مباح می داند.می خواهم با عرض پوزش نکته ای را به یاد دکتر آلیانی بیاورم. در بیوگرافی کتابش می خوانیم که او به هنگام نوشتن کتاب(درسال۱۳۷۹)، حدود چهل سال در کشور آلمان زندگی کرده است. بنابراین باید به خوبی بداند که دردادگاه شهرنورنبرگ چه گذشته است. در۲۰نوامبر ۱۹۴۵بلافاصله پس از خاتمه جنگ جهانی دوم،تعداد۲۱تن از رهبران حزب نازی آلمان متهم به برافروختن جنگی بودندکه درآن بیش از ۵۰میلیون نفرانسان کشته و ده ها میلیون خانواده متلاشی وخسارات بی شماری به بار آمده بود.آنها به رغم آشکاربودن جرم این رهبران نازی نزد تمام جهانیان ابتدافقط متهم بودند وبنابراین برای اثبات این اتهام دادگاهی تشکیل شدکه یازده ماه طول کشید ودرآن حتاجنایتکاران نازی نیز فرصت دفاع از خودیافتند(نگاه کنید به :محاکمات نورنبرگ،جان داونپورت۱۳۸۶).می خواهم از منظرانسانی یادآوری کنم که حیدرچه با او موافق باشیم وچه مخالف حتا درچارچوب تشکیلات جنگل یک متهم بود ونه کسی که جرم او ثابت شده و آن گونه که دکتر آلیانی گفته است مستحق مرگ باشد.به ویژه این که می دانیم اتهام ترور وکشتن سران جنگل توسط حیدردرخانه ی ملاسرا درسطوح بالای تشکیلات جنگل تنها از حسن خان آلیانی شنیده شده است وچنانکه خودِدکتر آلیانی درچند جای کتابش یادآوری کرده است ،هیچگاه این اتهامِ حسن خان مورد قبول کوچک خان یعنی کسی که گویا هدف اصلی این ترور بود،واقع نشد وچنانکه می دانیم به همین دلیل بود که واقعه ی ملاسرا راحسن خان خود بدون همراهی کوچک خان رهبری وهدایت کرد. این ها اطلاعاتی است که برای نحستین بار دکترآلیانی در اختیار ما گذاشته است.بنابراین اتهامی که حسن خان واردکرده است مبنی براین که حیدر توطئه ترور رهبران جنگل از جمله کوچک خان را در روز واقعه داشته است،نمی تواندپذیرفتنی باشد.زیرا همانطور که فخرایی گفته است ،حیدرعمواوغلی اندکی قبل ازاین واقعه(به احتمال زیاد در اواسط شهریور) از کمیته پنج نفره ی انقلاب درخواست کرده بود که صحنه ی انقلاب گیلان راترک نماید:« او[حیدرخان]پیشنهاد کناره گیری‌اش را مطرح ساخت وگفت راضی تراست که به تبریز برود وازآنجاشخصا بتهیه مقدمات به‌پردازدو نتایجی که از انقلاب منظور نظراست بدست آورد.اما کمیته[و کوچک خان به عنوان رئیس کمیته] بااین پیشنهادموافقت نکرد و وجودش رادرگیلان ضروری تر میدانست»(فخرایی۱۳۵۷ص۳۶۶ ). واقعیت آن است که به نظر می رسد حتا خود حیدر خان نیز نمی دانست چه اتفاقی افتاده است واحتمالاً تصور نمی کرد که حمله ممکن است از طرف جنگلیان باشد. زیرا آن گونه که محمد علی گیلک گفته است ، حیدرخان پس ازحمله به خانه ی ملاسرا و فرار، خود را به پست مرزی جنگلیان در پسیخان می رساند واز جنگلیان درخواست کمک می کند:« مرحوم عمواوغلی بدون آنکه به گلوله اعتناء کند یااندکی فکرکرده وتصمیم بگیرد، طرفی از راه جنگل را انتخاب کرده و از همان طرف بنای دویدن گذاشت. وقتی جنگل راتمام کرده به جاده رسید،کنارجاده پُستی از افراد جنگل را مشاهده نمود بازهم بدون آنکه فکرکند بطرف پُست رفت واز افراد پست اسب خواست تا به رشت برود.آنجا اورا شناخته دستگیرش نمودند».
دکتر آلیانی در خصوص این که چراکاس آقا حسام یعنی راوی اصلی خبر ترور جنگلیان توسط حیدرخان دراین باره هیچ توضیحی درسالهای بعد نداده است دلایلی آورده است که قانع کننده نیست. او دراین باره می نویسد:«اما چرا کاس آقا خیاط به کارهای خود اقرارنکرد و حقایق را نگفت؟ علت این بود که زمان قدرت رضا شاه جای این حرف ها نبود وبعد از آن نیز مدتی کمونیست ها گیلان را اشغال کرده بودند وکسی جرات نداشت چنین مطلبی را بیان کند»(آلیانی ص۱۳۷). بدین ترتیب باید گفت حتادر صورت پذیرفتن حرفهای حسن خان وکاس آقا حسام او تنهایک متهم بودومتهم رانمی توان «مستحق مرگ» دانست وخارج از چارچوب قانون ودادگاه حکم به قتل شخص داد. دکترآلیانی به خوبی می داند که اگر هرکسی بنابر ادله ای که شخصاً اقامه می کند مجاز باشدکه هستی دیگران را بگیرد،درآن صورت چگونه می توان جامعه ای متمدن داشت.بیهوده نیست که بنا بر تجربه ی بشر، امروزه درتمام قوانین اساسی دنیا هرگونه مجازاتی را تنها به دادگاه وقانون واگذار کرده اند. از جمله در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران نیزدر اصل سی وششم تصریح شده است:«حکم مجازات واجراء آن باید تنها ازطریق دادگاه صالح و به موجب قانون باشد»(تاکید از ماست).
درهرحال منابع محلی که نگارنده با آنها صحبت کرده از قول میوه علی آشوری وشعبان خانوانه ای دو نگهبان حیدر نقل کردند که آنها گفته اند «ما حیدررابه دستور حسن خان ۶۴روز درطبقه ی زیرین خانه ای نگهداری کردیم وسپس با دستوری که به ما داده شده اوراکشتیم». می خواهیم دراینجا روی درستی عدد۶۴ روز تاکید کنیم وازاین زاویه به درستی گفته های دیگر نگهبانان برسیم.
چنانکه پیش تر گفته شد ،ظهرروز۷مهر۱۳۰۰ خورشیدی حیدر به وسیله ی میرزا احمد واقعی (دامادحاجی اکبرآلیانی که به کوشش حسن خان آلیانی جای اسماعیل جنگلی (خواهرزاده ی کوچک خان )را به عنوان منشی اوگرفته بود)،دستگیر ومستقیما به زیده برده شد.اگر آن گونه که دکترآلیانی از قول نگهبانان می گویداو مستقیما به زیده ومیان رز برده شده باشد، باید درروز۸ یا ۹ مهربه نگهبانان درروستای میان رز تحویل شده باشد.از این تاریخ تا ۱۱ آذرکه دیگر خبر مرگ میرزا کوچک خان و همراهان او یعنی گاوک ومیرزا نعمت الله (داماد حسن خان)به اطلاع عموم رسیده بود، دقیقا۶۲یا۶۳روز می گذشت.حسن خان به گفته ی دکتر آلیانی پس از این که خبر مرگ داماد خود میرزا نعمت الله را(که خبر مرگ او دست کم یک یا دوروز زودتر از مرگ کوچک خان به آلیان رسیده بود)،دریافت می کند به دنبال او تا محل واقعه رفته وپس ازبازگشت به آلیان به خانه ی حسن بک آلیانی می رود ودر آنجا ظاهراً به دلیل مقصر قلمداد شدنش در قتل خواهر زاده اش میرزا تعمت الله ،موردتعرض لفظی مرد با نفوذ ایل یعنی حسن بک(دایی میرزا نعمت الله)قرارمی گیرد(آلیانی ،ص۱۱۸).دکتر آلیانی توضیح نمی دهد که اعتراض دایی میرزا نعمت الله و شخصیتی مورد احترام وپرنفوذ درایل آلیان به حسن خان چه بوده است.فقط می گوید که حسن خان در مقابل اعتراض حسن بک، سکوت می کند وهمین سکوت او موضع حسن بک را تعدیل می نماید.درهرحال منظور این است که حسن خان احتمالا باید در ۱۲یا ۱۳آذر به خانه ی حسن بک رفته وبه خاطر مرگ میرزا نعمت الله واتهامی که به او دراین رابطه وارد شده بود درشرایط روحی بسیار سختی قرارگرفته باشد. به ویژه این که حالااو به طور آشکاری متهم شده بودکه درمرگ میرزا نعمت الله یعنی کسی که محبوبترین فرد ایل پس ازحسن خان محسوب می شد،مقصر بوده است.این زمان همان روزهایی است که ۶۴روزی که نگهبانان گفته اند به پایان می رسد. به عبارت دیگر از ۸ یا ۹ مهرماه که حیدر به نگهبانان در میان رز سپرده می شود تا ۱۲ یا ۱۳ آذر درست همان ۶۴ روزی است که افراد محلی در میان رز به نگارنده گفته اند. بدین ترتیب کشته شدن حیدر باید به فاصله ی یک یا دو روز از کشته شدن کوچک خان باشد که در روز ۱۱آذر ۱۳۰۰ خورشیدی کشته شده بود.
این عکس خانه ای را در پایکوهای روستای«میان رز»درآلیان نشان می دهدکه حیدرخان عمواوغلی درآن ۶۴روز توسط شعبانعلی خانوانه ای معروف به سیاشعبان ومیوه علی عاشوری نگهداری می شد.خانه درسالهای اخیر برروی بنای همان خانه ی اولیه وبا همان سبک معماریِ نخستین بازسازی شده است.«میرزا ابراهیمی» برادرزاده ی رحمان بک ابراهیمی به نگارنده گفت که عموی او رحمان بک سرپرست نگهبانان به او گفته است که حیدر امامقلی(نام محلی حیدر)درطبقه ی پایین ساختمان (درب آبی)به مدت۶۴روز زندانی بود. نگارنده در تاریح دوازده فروردین سال ۱۳۸۷ این خانه را دیده است(عکس از مسعود صالحی۱۲/۱/۸۷).
نگارنده در روستای میان رز متوجه این نکته شد که میان رزی های کهنسال حتا نام حیدر عمواوغلی را به درستی تلفظ نمی کردند.به عنوان مثال پیرمرد کهنسالِ میان رزی «میرزا ابراهیمی» یعنی برادر زاده ی رحمان بک ابراهیمی( سرپرست نگهبانان حیدر) پس از سالها هنوز هم حیدر عمواوغلی را«حیدر امامقلی»می نامید. بنابراین این گفته ی دکتر آلیانی که «آلیانی های دلاور وشجاع وبا ایمان برای احقاق حق یک ملت وحفظ فرهنگ خود ]…[را ازبین بردند و شری را از اشرارکم کردند» به نظرمی رسد برصواب نیست. زیراآلیانی ها شناختی از او نداشتند تا کینه ای از او به دل گرفته باشند. بعلاوه این قتل را بدون دلیل و برهان محکمه پسند به گردن مردم آلیان انداختن شاید اخلاقاً درست نباشد.
فراموش نمی کنیم که کتاب دکترآلیانی صرفنظر از تدوین وویرایش نامناسبش دارای اطلاعات بسیار ارزشمندی از درون ناحیه‌ای است که کانون تشکیلات جنگل درمهمترین دوران خود درآن استقرار یافته بود وحاوی داده های فراوانٍ دست اول باجزئیات زیاداست که با تلاش بسیار توسط نویسنده فراهم شده وتا کنون درهیچ منبع دیگری دیده نشده است وصادقانه بگویم که برخی ازایده های این نوشته با اتکا به این داده ها شکل گرفته است.از این رو این دگراندیشی نگارنده به هیچوجه نافی کوشش زیاد وارائه اطلاعات ذیقیمتی که تنها او ازوقایع روزهای آخر جنگل برای نحستین بار به دست داده نیست بلکه انتظاردارد دکتر آلیانی حقایق بیشتری ارائه کند واگر بخواهد هنوز هم می تواند با بیان حقایق بیشتربه تاریخ جنگل کمک نماید.به گفته ی شاعر تنها صداست که می ماند! آنهم صدای حقیقت.
……………………………………………………………………..………………..
منابع:
۱ . آلیانی شاهپور(۱۳۷۵)، نهضت جنگل و معین الرعا(حسن خان آلیانی)، انتشارات میشا ۱۳۸۸
۲ . عظیمی ناصر(۱۳۸۹)، جغرافیای سیاسی جنبش و انقلاب جنگل، نشر نیکا
۳ . عظیمی ناصر، کوچک خان، واقعه ی ملاسرا و دستگیری حیدر عمو اوغلی، سایت انسانشناسی وفرهنگwww.anthropology.ir
۴ – فخرایی ابراهیم(۱۳۵۷)، سردار جنگل ، نشر جاویدان
۵ – کوپال (سالار نظام)، چگونه انقلاب گیلان خاموش شد؟ مجله خواندنیها شماره ۶۷-۷۳، سال دهم
۶ – کولارژ یان(۱۳۸۴)، بیگانه ای در کنار کوچک خان، ترجمه رضا میر چی، نشر فرزان
۷ – گیلک محمد علی(۱۳۷۱)، تاریخ انقلاب جنگل به روایت شاهدان، نشر گیلکان
۸ – میرزاصالح غلامحسین(۱۳۶۹)، جنبش میرزا کوچک خان بنابر گزارشهای سفارت انگلیس، ترجمه وگردآوری، نشر تاریخ ایران
برای مطالعه متن کامل همراه با زیر نویس ها و عکس ها در زیر کلیک کنید:
پرونده «ناصر عطیمی » در انسان شناسی و فرهنگ
دیدن لینک ها برای شما امکان پذیر نیست. لطفا ثبت نام کنید یا وارد حساب خود شوید تا بتوانید لینک ها را ببینید.
دوست و همکار گرامی
چنانکه از مطالب و مقالات منتشر شده به وسیله «انسان شناسی و فرهنگ» بهره می برید و انتشار آزاد آنها را مفید می دانید، دقت کنید که برای تداوم کار این سایت و خدمات دیگر مرکز انسان شناسی و فرهنگ، در کنار همکاری علمی، نیاز به کمک مالی همه همکاران و علاقمندان وجود دارد. برای اطلاع از چگونگی کمک رسانی و اقدام در این جهت خبر زیر را بخوانید
دیدن لینک ها برای شما امکان پذیر نیست. لطفا ثبت نام کنید یا وارد حساب خود شوید تا بتوانید لینک ها را ببینید.
انجمن های تخصصی فلش خور – تمامی انجمن‌ها