زلزله‌ی هشت ریشتری در منار جنبان!

هفتصد سال تاریخ در بنایی واقع در شش کیلومتری غرب اصفهان در جاده‌ی نجف‌آباد، روستای «کارلادان» که از سال‌ها پیش، هر روز در مقابل چشم چند صد نفر از علاقه‌مندان برای لحظاتی به رقص درمی‌آمد، گویا قرار است برای همیشه ساکن بماند.

به گزارش یک مقبره و دو مناره همه‌ی آن چیزی است که «منار جنبان» و شاهکار معماری است که تا اعلام رسمی نظر کارشناسان، دیگر تکان داده نمی‌شود تا مبادا بیشتر از این آسیب ببیند؛ اما برای شناخت این بنای تاریخی که دست‌ کم از نظر نوع معماری و خاصیت ضد زلزله داشتن، با دیگر آثار تاریخی کشور تفاوتی فاحش دارد، به الفبایی از زمان ایجاد آن نیاز داریم.

بنیان این مناره در دوره‌ی ایلخانی و در اواخر پادشاهی «اولجایتو» بر زمین گذاشته شد. بنایی که به‌عنوان مقبره‌ای برای «عمو عبدالله» عارف و زاهد دوره‌ی ایلخانی ساخته شد و شامل یک سنگ بزرگ مرمری و یک پارچه روی قبر بود و دورتادور آن به خط ثلث و به‌صورت برجسته سوره‌ی «یاسین» حجاری شده بود. در آن زمان روی آرامگاه «عمو عبدالله» فقط یک بنای بدون مناره ساخته شد، بنایی شامل یک ایوان آجری که مکانی را برای زائران این زاهد فراهم می‌کرد.

اما تاریخ این بنای ساده و ارزشمند، ۳۰۰ سال پس از ساخت مقبره‌ی «عمو عبدالله» متفاوت شد، زمانی‌ که دانشمندان دوره‌ی صفویه دو مناره روی این مقبره ساختند تا آن را متفاوت با دیگر بناهای شهر اصفهان کنند.

ساخت اولین سازه‌ی ضد زلزله در منار جنبان

رییس پژوهشکده‌ی هنر و معماری در اصفهان دربارهٔ‌ی منار جنبان به خبرنگار ایسنا توضیح داد: هرچند مقبره‌ی «عمو عبدالله» به مناره نیازی نداشت، اما دانشمندان دوره‌ی صفوی با ساختن دو مناره در اطراف این آرامگاه، اولین تلاش‌های خود را برای ایجاد یک سازه‌ی ضد زلزله به کار گرفتند. خاصیت این سازه این بود که با حرکت یک مناره، مناره‌ی دیگر و همه‌ی بنا با تکان می‌خورد.

حمید مظاهری تهرانی دربارهٔ‌ی‌ نحوه‌ی تکان خوردن مناره‌های منار جنبان، اظهار کرد: در آسمان‌خراش‌هایی که ارتفاع بسیاری دارند و زلزله روی آن‌ها تأثیر بسیاری می‌گذارد، با کار گذاشتن پاندول در مرکز ثقل ساختمان، مانند پاندول‌های ساعت در سایزهای بسیار بزرگ‌تر، حرکت باد یا نوسانات و ارتعاشات زلزله را خنثی می‌کنند، به‌عنوان مثال، وقتی زلزله ساختمان را به سمت چپ می‌برد، پاندول آن را به سمت راست حرکت می‌دهد و این اتفاق سبب جلوگیری از تخریب بنا می‌شود.

او افزود: هرچند استفاده از این علم از چند سال پیش در ساختمان‌های بسیار مرتفع کشورهای اروپایی رایج شده است، ولی در دوره‌ی صفوی در ساخت مناره‌های منار جنبان از این علم استفاده شد. در این بنای تاریخی با انجام محاسبات دقیق و استفاده از کلاف‌های چوبی در بالا و پایین بنا، تلاش شده است بنا در مقابل هر نوع ارتعاش و نوسانی مقاوم کند.

مناره‌های مسجد امام (ره)، منار جنبان دوم

این مدرس دانشگاه و معمار حرکت این مناره‌ها را فقط منحصر به منار جنبان ندانست و اظهار کرد: مناره‌های مسجدهای «امام» و «اشترجان» در اصفهان وقتی بادهای شدید می‌وزد تکان می‌خورد، این حرکت‌ها با دقت بسیار یا با دوربین، قابل دیدن می باشند. در واقع، هرگاه یک منار دارای ارتفاع بسیاری باشد به‌طور طبیعی در مقابل باد به حرکت درمی‌آید و هرچه باد شدیدتر باشد، تقریبا همه‌ی ساختمان دچار نوسان می‌شود. هرچند منار جنبان به‌دلیل ارتفاع کم با حرکت باد تکان نمی‌خورد و به حرکت دست نیاز دارد، ولی به‌نظر می‌رسد چون در دوره‌ی صفویه چند زلزله رخ داد، معماران و دانشمندان آن زمان به‌دنبال راه‌ حل‌هایی برای مقاوم کردن ساختمان‌های خود در مقابل زلزله بودند.

او با اشاره به روبه افول رفتن معماری بعد از دوره‌ی صفوی در ایران، بیان کرد: متأسفانه این هنر در دوره‌ی قاجار نابود شد، چون از آن زمان تقلید از کشورهای اروپای آغاز و کپی‌برداری‌های بسیار بسیاری از آن‌ها انجام شد. به همین سبب، دیگر هیچ خلاقیت یا ابداعی در معماری ایرانی نداریم.

از ۲۰۰ سال پیش منار جنبان هر روز می‌لرزد

مظاهری با تأکید بر این‌که منار جنبان در زمان ساختش به‌گونه‌ای بنا شد که حداکثر سه یا چهار زلزله‌ی هشت ریشتری را پشت سر بگذارد، گفت: بنای اصلی مقبره و مناره‌ها دست‌ کم از حدود ۲۰۰ سال پیش در حال تکان خوردن می باشند. آن‌ها ممکن است توانایی مقاومت در برابر چند زلزله‌ی هشت ریشتری را داشته باشند، اما نه این‌که هر روز، هر ۱۵ دقیقه یک‌بار نوساناتی معادل ارتعاشات یک زلزله‌ی هشت ریشتری را تحمل کنند.

وی ادامه داد: با هر تکان مناره‌ها، زلزله‌ای با تکان بیش از پنج ریشتر به این بنا وارد می‌شود که همه‌ی ساختمان را تکان می‌دهد. این تکان‌ها در طول سال‌ها سبب تخریب این بنای تاریخی می‌شود.

حرکت منار جنبان الاکلنگی شده است

رییس پژوهشکده‌ی هنر ومعماری در اصفهان با اشاره به مطالعاتی که اداره‌ی میراث فرهنگی و گردشگری اصفهان در سه سال قبل برای منار جنبان انجام داده است، گفت: در آن زمان، به این نتیجه رسیدند که هنگام مرمت و بندکشی آجرها هر تکانی در منار جنبان به جای داشتن نوسانات پاندولی، حالت الاکلنگی پیدا کرده است. کارشناسان متوجه شدند زمانی که مناره‌ی سمت راست را حرکت می‌دهند تا مناره‌ی سمت چپ تکان بخورد، حرکت آن حالت الاکلنگی دارد و این نشان می‌دهد که مناره‌ها در شرف تخریب می باشند.

او اظهار کرد: اگر حرکت پاندولی یا نوسانی از یک مناره به مناره‌ی دیگر منتقل شود، خطری این بنای تاریخی را تهدید نمی‌کند؛ اما به‌تازگی حرکت‌ها در مناره‌های این بنا، به حرکت‌هایی الاکلنگی تبدیل شده‌اند که در صورت ادامه‌دار بودن، مناره‌ها یا کل سازه تخریب می‌شود، چون لرزش‌ها فقط به مناره‌ها منتقل نمی‌شود، ایوان این بنای تاریخی نیز به لرزش درمی‌آید.

منار جنبان اگر نجنبد، به چه دردی می‌خورد؟

وی بیان کرد: من به‌عنوان یک شهروند اصفهانی معتقدم اگر مناره‌های منار جنبان، تکان نخورند هیچ ارزش و شاخصه‌ی مهمی برای دیدن گردشگران، در این بنا وجود ندارد، چون این بنا خود به‌تنهایی هیچ شاخصه‌ی معماری با ارزشی ندارد و به مرور گردشگران برای دیدن آن نمی‌آیند. از سوی دیگر، اگر این حرکت‌ها ادامه‌دار باشد، این بنای تاریخی به‌زودی تخریب می‌شود.

مظاهری رسیدگی به این بنا را سبب بسیار شدن طول عمر آن دانست و اظهار کرد: شاید با این کار مناره‌های این بنا چند سال بیشتر تکان بخورند، ولی نباید این احتمال را از سر خارج کرد که بعد از هر لرزشی امکان ریختن منار جنبان بر سر گردشگران وجود دارد.

او گفت: حرکت ندادن و سالم ماندن بنای تاریخی منار جنبان یا حرکت دادن و نابودی تدریجی آن، یک انتخاب ملی، تاریخی و فرهنگی است که باید دربارهٔ‌ی آن تصمیم‌گیری شود.

شبیه‌سازی منار جنبان برای حفاظت از اصل آن

مظاهری اضافه کرد: پیشنهاد می‌کنم برای جلوگیری از هر فاجعه‌ای، با توجه به این‌که تا حد بسیاری با مکانیزم ساخت منار جنبان آشنا هستیم، بنایی مشابه آن بسازیم و دست از سر منار جنبان واقعی برداریم.