آموزه های «پدر تئاتر ایران» برای همه فرزندانش

درباره میراث «حمید سمندریان»

    اگر شاگردانی را که مستقیما در کلاس های سمندریان شرکت جسته یا در نمایش هایش بازی کرده اند، کنار بگذاریم، آنگاه شاگردان دیگرش چنین دسته بندی می‌شوند:

 ۱- کسانی که پیش از سمندریان تئاتر را شروع کرده بودند و با این حال سمندریان را استاد خویش می‌دانستند، زیرا سمندریان با اجرای نمایش هایش چشم اندازی صحیح از تئاتر را برایشان ترسیم کرده بود.
    از این طیف شاگردان، اندکی زنده و بیشترشان سال هاست که درگذشته اند.

 ۲- کسانی که تنها با دیدن نمایش هایش از او تئاتر آموخته بودند: کسانی که بعدها هنگام خواندن نمایشنامه هایی چون «دایره گچی قفقازی»، «ازدواج آقای می‌سی سی پی»، «ملاقات بانوی سالخورده»، «مرده های بی کفن و دفن» یا «بازی استریندبرگ» در ذهن خود صحنه ها را فقط با میزانسن سمندریان مجسم خواهند کرد.
 همان کسانی که هنگام خواندن «گالیله» افسوس خواهند خورد برای تصویر سیاه صحنه.

 ۳- کسانی که سمندریان بعد از دیدن نمایش شان، در پشت صحنه با لبخندی یا اندرزی راهگشا به آنها دلگرمی‌داده بود.

 ۴- کسانی که از طریق ترجمه های او از دورنمات، ویلیامز و وایس به تئاتر علاقه مند شده بودند: ترجمه هایی دقیق با زبانی درخور صحنه که هنوز هم ملاک هایی هستند برای ترجمان صحنه یی.

 ۵- کسانی که نه او و نه نمایش هایش را ندیده اند، اما در هر گوشه و کناری از ایران به تئاتر مشغولند و در دل مفتخرند به شاگردی دورادور استاد.
 این ادعای شاگردی نه از روی ریا و سابقه تراشی بلکه برآمده از عمق میراث سمندریان است که خواه ناخواه همه را ناگزیر از آموختن تئاتر و ایمان به آن کرده است. بسیارند کسانی که از او آموخته اند، بی آنکه خود بدانند.

 ۶- کسانی که هنوز نیامده اند، اما در آینده، در نخستین روز تمرین تئاتر، خود را شاگرد مستقیم او خواهند یافت. آنها از شور و هیجانی مایه خواهند گرفت که سمندریان در روزگار عسرت به کالبد تئاتر دمیده است.
 «پدر تئاتر» بودن همین است: فرزندان شناخته و ناشناخته را پروردن، آموختن آموزه ها تا آخرین دم، حفظ منشی پاک و ممتاز، و به ارث گذاشتن الگویی برای زیستن در تئاتر.
 «سمندریان» مانند نمایشنامه نویس محبوبش «دورنمات» به فراست می‌دانست که امروزه در غیاب تراژدی، باید کمدی وحشت را نشان داد که هردم بیشتر و بیشتر جهان را در کام خویش فرو می‌بلعد، باید موجودات مهیبی که عدالت را می‌خرند بر صحنه رسوا کرد، باید سرنوشت دانشمندانی که بدون قبول مسوولیت، علم را در اختیار قدرتمندان می‌گذارند به نمایش گذاشت.
 سمندریان فقط ارزش متون را نمی‌دانست، بلکه از جامعه نیز شناخت دقیقی داشت: زمان اجرای «دایره گچی قفقازی» و تقارنش با برخی محاکمات- شهردار اسبق تهران – آشکار کننده موقعیت سنجی سمندریان بود. «ملاقات بانوی سالخورده» را در آستانه مباحث عدالت اجتماعی به صحنه برد و زمانی که تصمیم به اجرای «گالیله» گرفت، برخی ارجاعات بیرونی متن برشت مانع از اجرای آن شد.
 گفته شده که «گالیله» وصیتنامه تئاتری سمندریان است. در این گفته حقیقتی نهفته است و خوانش متن چرایی آن را مشخص می‌کند.
در میان مضامین متنوعی که در این متن هست می‌توان دغدغه های ذهنی سمندریان را یافت: نابودگری تعصبات و جزم اندیشی ها، اعتقاد راسخ به حقیقت با وجود انکار موقت آن، مبارزه با سطحی نگری، انکار قهرمانان منجی و در آخر، امید به تغییر جهان با وجود امیدهای اندکی که پیش روست. سمندریان نگاه تردید آمیزی به وضعیت بشری داشت: در لبخند رندانه اش چیزی از یاس موقر دورنماتی، تمسخر فریشی و امیدواری برشتی بود. چنین آمیزه یی از او یک اعجوبه می‌ساخت.
 برایش مهم نبود که یک متن را چندبار اجرا کند، بلکه مهم این بود که اثر را در پرتو تجربیات نوین خود و به فراخور تغییرات اجتماعی از نو تفسیر و معنا یابی کند. تئاتر برایش آزمایشگاهی بود که در آن هربار جهان را از نو معنا می‌کرد، هر چند که هر کس رسید از تلاش برای بستن آزمایشگاهش دریغ نکرد. حالامتن اجرانشده «گالیله» استعاره دیگری هم برای ما دارد: در این متن شاگردی هست به نام آندره آ، همان که از گالیله بسیار آموخت و با وجود تردید های بسیار، عاقبت به راه او رفت. جماعت تئاتری ایران، در هیئت آندره آ، با مردی وداع می‌کنند که هیچ گاه حقیقت را انکار نکرد و لذت آموختن را به ذلت فروختن ترجیح داد. او به مرکزیت حقیقت و چرخیدن ستارگان امید بر مدار آن ایمان داشت. سمندریان، پدر تئاتر ایران، چنین مردی بود.
 

گزارش تصویری: حضور پرتعداد هنرمندان در مراسم تشییع پیکر حمید سمندریان‌

عکسی قدیمی از حمید سمندریان

گزارشی از مراسم تشییع و بدرقه‌ پیکر حمید سمندریان

ناگفته‌های هنرمندان از حمید سمندریان
بیوگرافی: حمید سمندریان