چگونگی تبیین مفهوم منافع ملی در طول حیات کشورها از زمان قدیم تا کنون مورد اختلاف نظر تحلیل گران سیاست خارجی بوده است. در دوران قدیم منافع شاه یا حاکم تعیین کننده منافع ملی بود. برای مثال، در ایران دوران قاجار و پهلوی ها که مردم و افکار عمومی نقشی در تعیین سیاست ها و برنامه های کشور نداشتند؛ منافع شخص شاه و خاندان حاکم بیانگر سیاست خارجی بود. به تدریج با رشد افکار عمومی و قدرت یابی گروه ها و طبقات و نقش آنها در تصمیم سازی و تصمیم گیری مسائل داخلی و خارجی، منافع ملی برآیند ارزش ها و حقوق عمومی جامعه شد. امروز در نظام جمهوری اسلامی ایران، ارزش ها، اعتقادات منبعث از آیین اسلام در قالب قانون اساسی، دیدگاه های مقام معظم رهبری، افکار عمومی، محیط بیرونی هریک در جایگاه خود نقش تعیین کننده در تامین منافع ملی کشور دارد.
در یک رهیافت علمی و واقع گرابانه می توان گفت سیاست خارجی یک کشور در بر گیرنده اهداف، استراتزی ها، برنامه ها، سیاست ها، نقش ها و سبک های تصمیم گیری در راستای تامین منافع ملی کشور می باشد.
برای تبیین و تامین منافع ملی در سیاست خارجی ایران می بایست از یک الگوی سه وجهی اوضاع داخلی، نظام بین المللی و سیاست خارجی کمک گرفت. سیاست خارجی همه کشورها با محیط داخل و خارج در تعامل است. اهداف، توانایی ها، استراتژی ها، ابزارها، فنون، تاکتیک ها، سبک و دستگاه سیاست خارجی، همچنین تصمیمات، اقدامات و پیامد های سیاست خارجی همگی در این تعامل نقش دارند. به نظر می رسد رویکرد تعامل سه جانبه پویا بهترین الگو برای تبیین منافع ملی در سیاست خارجی ایران باشد.
در تحلیل رویکرد فوق، اوضاع داخلی یک مفهوم کلی است که دربرگیرنده متغیر های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی، نظامی و… می باشد. منظور این است که محیط و اوضاع داخلی بر حسب شاخص های گوناگون و لایه های اجتماعی در تبیین منافع ملی نقش دارند. برای نمونه، سال که به عنوان سال تولید ملی و حمایت از سرمایه و کار ایرانی از طرف مقام معظم رهبری نامگذاری شده است، نقش عوامل اقتصادی به عنوان محور تامین منافع ملی در نظر گرفته می شود و بقیه عوامل در یک هماهنگی و هم افزایی به میدان می آیند. بنابراین، برای عملیاتی نمودن الگوی نام گذاری این سال در بعد خارجی، کوشش و تلاش در جهت تامین سرمایه گذاری خارجی در داخل کشور، استفاده از نیرو و کارسرمایه های ایرانیان خارج از کشور می تواند در ارتقای تولید ملی و به کار افتادان ظرفیت های داخلی و رشد اشتغال داخلی موثر باشد.
وجه دیگر تعامل سه جانبه پویا، دستگاه سیاست خارجی و نهاد های اجرایی تصمیم گیر خارجی داخل می باشند که با توجه به سند چشم انداز ایران ۱۴۰۴، برنامه ریزی های بیرونی سیاست خارجی می بایست در راستای بکارگیری عوامل اقتصادی سیاست خارجی باشد. قدر مسلم این است که توجه جدی به دیدگاه مقام معظم رهبری در اصول سه گانه حکمت، مصلحت، و عزت در راستای استراتژی وبرنامه های سیاست خارجی برای ارتقاء تولید ملی به پویایی دستگاه سیاست خارجی کمک شایانی خواهد نمود.
تعامل با دنیای خارج به عنوان یک وجه دیگر در تعامل سه جانبه پویا در برنامه ریزی ها و سیاست گذاری خارجی می بایست به طور مداوم مد نظر تمامی نهاد های تصمیم گیر و تصمیم ساز باشد. نگاه به خارج و فضای بیرون به مفهوم تسلیم شدن به فشارهای بیرونی نیست. نگاه به بیرون به مفهوم در نظر داشتن محذورات بیرونی می باشد. این محذورات از محیط منطقه ایی شروع و به محیط بین المللی و جهانی ختم می شود. در نظام جمهوری اسلامی ایران واکنش های خارج از نظام همواره از ابتدای تشکیل نظام، تاثیر و نقش خود را در تصمیم گیری های سیاست خارجی داشته است که در این نوشته کوتاه مجال پرداختن به آنها نیست و توان در یک فرصت دیگر آنها را به بحث گذاشت.
*استادیار علوم سیاسی دانشکده حقوق دانشگاه تهران
/۲۹۲۱۴
دانلود
خبرآنلاین