دارویی که به جنگ سرطان می‌رود

امروزه انواع مختلفی از سرطان‌ها در صورت تشخیص بموقع قابل مهارند،‌ داروهای زیادی برای مهار هجوم مرگبار این بیماری به بدن ناتوان انسان ابداع شده است که تاثیرات متفاوتی را روی بدن‌های مختلف و سرطان‌های مختلف دارند.

داروهایی که البته در کنار نجات جان انسان‌ها، عوارض ناخوشایندی نیز از خود به جا می‌گذارند و این یکی از نقاط ضعف کنونی بشر در کارزار مبارزه با سرطان است.

با این همه به نظر می‌آید این نقطه‌ضعف نیز در حال کمرنگ‌تر شدن باشد،‌ زیرا یکی از جدیدترین نمونه از فناوری‌هایی که برای درمان سرطان وارد مرحله آزمایش انسانی شده،‌ نتایج امیدوارکننده‌ای را از خود نشان داده است؛ دارویی با نام BIND-014  که مستقیما سلول‌های سرطانی را نشانه می‌گیرد و عوارض جانبی آن به نسبت داروهای شیمی‌درمانی رایج بسیار خفیف‌تر است.

امید فرخزاد‌ استاد دانشکده پزشکی هاروارد و از دانشمندان ارشد پروژه‌ ابداع این دارو در گفت‌وگویی تلفنی جزئیات بیشتری از این پروژه و داروی  BIND-014  ارائه کرده است.

تولید این فناوری و داروی جدید از کی و کجا آغاز شده است؟

تلاش برای ایجاد و تولید فناوری نانوداروها از ۱۵ سال پیش در دانشگاه MIT آغاز شد،‌ زمانی که دانشمندان موفق شدند شیوه‌ای برای ساخت نانوذراتی بیابند که می‌توانستند بدون شناسایی توسط سیستم ایمنی بدن در جریان خون باقی بمانند. پس از آن من مطالعاتم را برای یافتن شیوه‌ای جدید که بتواند هدفگیری سلول‌ها را به این نانوذرات بیفزاید،‌ آغاز کردم تا این ذرات به ذراتی تبدیل شوند که می‌توانند سلول‌های سرطانی را یافته و از بین ببرند.

در ادامه این مطالعات در سال ۲۰۰۶ فناوری نانوذره‌ای خود را روی موش‌ها آزمایش کردیم که نتایج امیدوارکننده‌ای از خود نشان دادند و ما مشاهده کردیم که سرطان در میان تعدادی از موش‌های تحت آزمایش کاهش پیدا کرده و در میان تعدادی از آنها از بین رفت. در همان سال شرکتی به نام Bind Biosciences را تاسیس کردیم تا بتوانیم این تکنولوژی را در مسیر درمان انسانی توسعه دهیم که در نهایت این تکنولوژی در سال ۲۰۱۱ و با ساخته شدن BIND-014 روی انسان به آزمایش گذاشته شد.

به‌دلیل جدید بودن دارو،‌ ‌آزمایش روی انسان‌ها از دوز بسیار پایین دارو آغاز شد و بتدریج افزایش پیدا کرد. داروی بارگذاری شده در نانوذرات ابداعی ما که BIND-014 نام دارند،‌ یکی از رایج‌ترین داروهای شیمی‌درمانی در دنیا به نام دوسیتَکسل (Docetaxel) است. دوز مصرف این دارو در شیمی‌درمانی ۷۵ میلی‌گرم در هر متر مربع از بدن یک انسان معمولی است؛ یک انسان معمولی پوستی برابر ۱٫۶ تا ۱٫۸ متر مربع دارد در این صورت مقدارنهایی مصرف دارو در حدود ۱۲۰ تا ۱۳۵ میلی‌گرم خواهد بود. در حال حاضر مقدار مصرف ما از این دارو به ۷۵ میلی‌گرم در متر مربع رسیده است.

درباره ساختار نانویی این دارو توضیح دهید.

این نانوذرات تماما از پلیمر ساخته شده‌اند. داروی شیمی‌درمانی درون این ساختار پلیمری بارگذاری شده و سپس در درون بدن بیمار رها می‌شود با این همه بیشتر وزن نانوذرات از پلیمر ساخته شده است. این نانوذرات از بخش‌های مختلفی تشکیل شده‌اند که یکی از آنها بخش کنترل آزادسازی نام دارد. این بخش، آزادسازی دارو را در زمان و مکان مناسب تحت کنترل خود دارد. بخش دیگر به نانوذره این امکان را می‌دهد تا بتواند از سیستم ایمنی بدن انسان گریخته و در جریان خون باقی بماند، ‌زیرا در غیر این صورت سیستم ایمنی بدن این ذرات را مضر تشخیص داده و دست به نابودی آنها خواهد زد.

قسمت سوم این نانوذرات مولکول‌هایی هستند که شناسایی سلول‌های سرطانی را به عهده دارند. سلول‌های سرطانی یا عروق سرطانی همگی از نشانگرهایی برخوردارند که در تمام سرطان‌‌ها وجود دارند، نانوذرات با راهنمایی این نشانگرها می‌توانند سلول‌های سرطانی را شناسایی کرده و به آنها حمله کنند. قسمت چهارم ذرات نیز همان داروی دوسیتکسل است که سلول‌های سرطانی را از بین می‌برد.

BIND-014 دارویی است که برای اولین بار امکان ورود هدفگیری شده داروی شیمی‌درمانی را به درون بدن انسان به وجود آورده است،‌ توانایی‌ای که تاکنون میزان ورود داروی سرطان به بدن انسان را ده برابر افزایش داده و در نتیجه میزان تاثیرگذاری دارو نیز افزایش قابل توجهی پیدا کرده است. از نشانه‌های افزایش تاثیرگذاری دارو این بود که تنها ۱۵ میلی‌گرم بر متر مربع از این دارو توانست تومورهای موجود در شُش را کاملا نابود کند در حالی که این دوز از دارو در شیمی‌درمانی معمولی چنین تاثیری از خود به جا نمی‌گذارد. به این شکل، زمانی که دوز دارو به ۷۵ میلی‌گرم بر متر مربع برسد،‌ نه‌تنها قدرت ضدسرطان بودن آن افزایش پیدا می‌کند بلکه تعداد بیمارانی که نسبت به دارو واکنش مثبت نشان می‌دهند، افزایش پیدا می‌کند.

همچنین از آنجا که میزان داروی وارد شده به تومورهای سرطانی به‌واسطه این دارو ده برابر افزایش پیدا می‌کند،‌ سطح تاثیرگذاری دارو در نابودی تومورها به مرحله جدیدی رسیده است، ‌برای مثال می‌توانم بگویم که حتی بیماری‌هایی از قبیل سرطان دهانه رحم که نسبت به دارو مقاوم بوده و اثری از دارو نمی‌گیرند نیز از این فناوری و دارو اثر گرفته و بهبود پیدا می‌کنند.

نمونه این تاثیر، بیمار مبتلا به سرطان دهانه رحم است که در دوره آزمایشی BIND-014 را دریافت کرد. او برای ۲۰۰ روز این دارو را دریافت کرد و اکنون سرطان او تا حد قابل توجهی بهبود پیدا کرده تا حدی که پیش از دریافت دارو،‌ پزشکان به او گفته بودند چند ماه بیشتر زنده نخواهد ماند اما اکنون او به سر کار خود در دانشگاه بازگشته است. با وجود این نشانه‌های امیدوارکننده، آزمایش انسانی این دارو هنوز به حداکثر دوز قابل تحمل (Maximum tolerate doze) نرسیده است.

بیمارانی که در این آزمایش شرکت کرده‌اند به چه نوع سرطان‌هایی مبتلا بودند؟ ‌آیا تمرکز شما روی نوع خاصی از سرطان است؟

تاکنون ۲۰ بیمار مبتلا به سرطان در این دوره آزمایش انسانی شرکت داشته‌اند که ۱۷ نفر آنها به انواع مختلفی از سرطان مبتلا بوده‌اند. با این همه در صورتی که داوطلب شرایطی منطبق با شرایط FDA (سازمان دارو و غذای آمریکا) داشته باشد،‌ می‌تواند در این دوره آزمایشی شرکت داشته باشد.

شرایط FDA چیست و آیا کودکانی که ابتلا به سرطان خون در میان آنها زیاد دیده می‌شود نیز امکان حضور در این دوره‌ها را دارند؟

متاسفانه این دارو تنها روی انواع سرطانی که تومورساز هستند تاثیرگذاری دارد و سرطان خون از جمله این سرطان‌ها نیست. بعضی از قوانین FDA که داوطلبان برای حضور در این دوره‌های آزمایشی باید شرایطی مطابق آنها داشته باشند شامل داشتن ۱۸ سال سن و بالاتر،‌ پیشرفته بودن سرطان و عدم‌وجود درمانی معمولی برای از بین بردن سرطان است. ‌در واقع بیمار نباید هیچ راه درمانی دیگری به‌جز این درمان در پیش‌رو داشته باشد. داوطلبان نباید باردار باشند یا باردار بشوند و افرادی که دچار اختلال کبدی باشند یا مقدار سلول‌های خونی در بدن آنها کم باشد اجازه شرکت در این دوره آزمایشی را ندارند.

تا به حال عوارض جانبی خاصی را در میان داوطلبان مشاهده کرده‌اید؟

بله،‌ عوارض جانبی هم در این دوره آزمایشی مشاهده شده است،‌ از آن جمله می‌توانم به کاهش سلول‌های خونی اشاره کنم که البته میزان این عارضه نسبت به عوارض مشابه در زمان شیمی‌درمانی عادی کمتر است. به‌طور کلی می‌توانم بگویم تا به امروز میزان عوارض جانبی این دارو نسبت به عوارض جانبی شیمی‌درمانی عادی بسیار کمتر بوده است.

پیش از این گفته بودید که این دارو می‌تواند بر آینده دارو‌سازی جهان تاثیرگذار باشد.

به عقیده من این تکنولوژی نانوذرات به همان اندازه در درمان سرطان تحول ایجاد خواهد کرد که ابداع استنت انتقال‌دهنده دارو در درمان بیماری‌های قلبی قبلا دگرگونی به‌وجود آورده بود.

چندین سال پیش،‌افراد مبتلا به گرفتگی عروق قلبی برای درمان باید به پزشک مراجعه می‌کردند تا پزشک برای باز کردن عروق خونی آنها از ابزاری به نام استنت استفاده کند،‌ با این همه پس از دریافت این درمان،‌ رگ بعد از مدتی دوباره بسته می‌شد و برای بیمار دردسر و هزینه مراجعه دوباره به پزشک و از سرگیری درمان را به ‌وجود می‌آورد.

در این شرایط بود که استنت انتقال‌دهنده دارو ابداع شد،‌ ابزاری که می‌توانست حین باز کردن رگ‌ها از خود دارویی به میان عروق منتشر کند که این دارو از بسته شدن دوباره رگ‌های قلب جلوگیری می‌کرد و به این شکل بیماران می‌توانستند با یک‌بار اجرای این درمان برای سال‌ها سلامتی خود را حفظ کنند.

این کشف توانست در درمان بیماری‌های قلبی ناشی از گرفتگی عروق تحولی بزرگی ایجاد کند زیرا می‌توانست در لحظه مقدار زیادی داروی ضدانسداد را به درون رگ آسیب‌دیده وارد کند، ‌درست مانند کشف ما که می‌تواند مقادیر زیادی داروی شیمی‌درمانی را به تومورهای سرطانی برساند.

با این همه، تفاوت‌هایی میان این دو تحول بزرگ وجود دارد،‌برای مثال در تکنولوژی‌ای که برای درمان گرفتگی عروق به آن اشاره کردم،‌ استنت باید با کمک نیرو و مهارت یک انسان به عروق آسیب‌دیده هدایت می‌شد، ‌اما در تکنولوژی BIND-014 عملیات انتقال دارو به تومورهای سرطانی نه‌تنها کاملا خودکار انجام می‌گیرد، بلکه حجم قابل توجهی دارو وارد سرطان می‌شود؛ قابلیتی که شیوه‌های درمان انواع سرطان‌ها و دیگر بیماری‌ها را از پایه متحول خواهد ساخت.

از سویی دیگر، ساختار ‌این دارو به اندازه‌ای پیچیده است که شرکت‌های داروسازی و همچنین بیماران می‌توانند اطمینان داشته باشند که امکان ساخت نمونه غیرواقعی یا به اصطلاح تقلبی این دارو وجود ندارد.

چه بیماری‌های دیگری از طریق این تکنولوژی قابل درمان هستند؟

از چنین تکنولوژی می‌توان در درمان بیماری‌هایی از قبیل بیماری‌های قلبی،‌ بیماری‌های عفونی و حتی دردهای مزمن استفاده کرد.

ما در لابراتوارهای مختلف خود در حال استفاده از تکنولوژی نانو برای تولید داروهای مختلفی هستیم از آن جمله دارویی است که می‌تواند در درمان اعتیاد تاثیرگذار باشد که البته این دارو در مرحله آزمایش به سر می‌برد. همچنین تلاش داریم نانوداروهایی را برای انتقال همزمان چندین دارو به بدن انسان به‌وجود آوریم.

سمیرا مصطفی نژاد – جام‌جم