جام جم آنلاین: کتابهای شعر و قصه با زبان ساده و صمیمی از جمله خاطراتی هستند که همیشه ما را به دوران خوب کودکی می‌برند، روزهایی که با آموختن نخستین الفبای فارسی، یکایک واژه‌های هر کتاب را به سختی و با غلط‌های بسیار تکرار می‌کردیم و مرور چندباره آنها نه‌تنها خسته‌مان نمی‌کرد بلکه هر بار با ذوق و شوقی فراگیرتر آنها را مطالعه می‌کردیم.
در دنیای امروز که حجم گسترده‌ای از امکانات صوتی و تصویری در اختیار کودکان و نوجوانان قرار دارد، کتاب اما هنوز هم به عنوان یکی از اصلی‌ترین نیازهای هر کودک جایگاه ویژه و اثرگذاری در زندگی دارد. کتاب‌هایی که با کمی توجه به زیبایی‌شناسی و محتوا می‌توانند جایگاه ویژه‌ای نزد کودکان و نوجوانان داشته باشند، ویژگی‌هایی که معمولا توجهی به آن نمی‌شود. بررسی راهکارهای ارائه جذاب کتاب برای کودکان و نوجوان از زوایای مختلف در این گزارش روایت شده است.
گام اول؛ تصویرسازان
نقش جلد در هر کتابی به منزله ویترین آن اثر است و هر ویترینی که از جاذبه‌های بصری بیشتر و متنوع‌تری برخوردار باشد، اثرگذاری عمیق‌تری روی مخاطب دارد. در حوزه کتابهای کودک و نوجوان نیز طراحی روی جلد اهمیت ویژه‌ای دارد، زیرا نخستین نکته‌ای که در یک کتاب جلب توجه می‌کند، طرح روی جلد آن است. سعید زاشکانی، طراح و گرافیست جلد کتاب درباره تفاوت‌های طراحی کتاب کودک با دیگر آثار می‌گوید: کتابهای کودک در ایران به کتاب‌هایی اطلاق می‌شود که برای مخاطب کودک تولید و طراحی شده و عمده‌ترین راه تولید این نوع کتاب‌ها در ایران در کنار داستان و شعر کودک استفاده از تصویرسازی به چاپ روی کاغذ گلاسه و به شکل رنگی محدود می‌شود.
او ادامه می‌دهد: کتاب کودک در دنیا به این موضوعات خلاصه نمی‌شود، بلکه به شکل اثری کنجکاوبرانگیز و جذاب عرضه می‌شود و در کودک حس به دست‌گرفتن، بازی‌کردن و خواندن را پرورش می‌دهد.
زاشکانی با بیان اینکه بر خلاف رسم جهانی در ایران تمام این مراحل فقط از طریق نقاشی منتقل می‌شود، اظهار می‌کند: به عنوان مثال در کتابهای کودک خارجی از تمامی عوامل و عناصر طبیعی و غیره مثل پلاستیک، چوب، شیشه و حتی برگ درختان و بافت‌هایی مانند پارچه و پشم به‌همراه عناصر صوتی و تصویری استفاده می‌شود و تمام این‌عناصر در کنار تصویرسازی، رنگ و چاپ خوب به کمک داستان و کتاب می‌آیند و با نفوذ در فکر و خلاقیت کودک او را علاقه‌مند و در نهایت کتابخوان می‌کنند.
او در بخش دیگر سخنان خود درباره لزوم متفاوت بودن طراحی گرافیک کودکان و بزرگسالان عنوان می‌کند: در کشور ما معمولا طراحان گرافیک کتاب بزرگسال برای کتابهای کودک هم کار می‌کنند ولی در کتاب بزرگسال وظیفه طراح از طراحی جلد کتاب یا صفحه‌آرایی فراتر نمی‌رود و طراح نیز تعهدی برای جذاب ساختن بیش از حد کتاب ندارد زیرا کتابی مثل فلسفه طرح خاص خود را دارد ولی در کتاب کودک، طراح علاوه بر نکاتی که به آن اشاره شد باید کتاب را برای کودک جذاب سازد، علاوه بر آن هنرمند نیز هنوز همان طبع لطیف کودکانه را در خود زنده نگه داشته و با آن فاصله نگرفته باشد.
این تصویرگر با ارائه مثالی در این زمینه می‌گوید: به‌عنوان مثال در چند سال اخیر بسیاری از هنرمندان نقاش کشورمان بخصوص دانشجویان رشته‌های نقاشی وارد این عرصه شده‌اند، اما متاسفانه در آثار آنها نوعی تفکر خاص دیده می‌شود و هر تصویری که به سبب ناتوانی طراح یا نقاش مثل آناتومی بد و بی‌قواره و حتی فانتزی کشیده شده و با رنگ‌های شاد ارائه شود برای تصویرسازی کتاب کودک مناسب می‌دانند!
به گفته او، در نتیجه استمرار این موضوع ما شاهد کتاب‌هایی گاهی نفیس در این زمینه هستیم که بچه‌ها هیچ رغبتی به تماشای آن ندارند، چه رسد به خواندن آن. چندی پیش دوستی تعریف می‌کرد: برای فرزند خردسالم بر اساس نام معتبر یک هنرمند، کتاب کودک خریدم ولی وقتی به خانه آوردم و از تکنیک نقاشی آن- که با قیر و نفت روی چوب تصویرسازی شده بود- بسیار تعجب کردم، زیرا کتاب هیچ ارتباطی با تفکر شاد یک کودک شش، هفت ساله که تازه می‌خواهد حس خوب‌خواندن را تجربه کند، نداشت و وقتی با ناشر تماس گرفتم تا نظرم را اعلام کنم، ناشر محترم نیز به همین پاسخ بسنده کرد که تصویرساز این کتاب یکی از بهترین نقاشان ایران است که حتی آثارش در حراج کریستی نیز به فروش می‌رسد و فقط به خاطر مسائل فرهنگی و روابط شخصی حاضر به تصویرسازی این کتاب شده است.
زاشکانی خاطرنشان می‌کند: معتقدم یک ناشر باید دغدغه داشتن کتاب کودک خوب را داشته باشد و در کنار یک طراح خلاق به همراه اندک سرمایه‌ای می‌تواند اتفاق خوبی را در حوزه کتابسازی کودکان به‌وجود بیاورد، البته در این زمینه مشاوره با خود کودکان ـ که مخاطبان و صاحبان اصلی آین آثار هستند ـ و بررسی کتابهای خارجی نیز می‌تواند راهگشا باشد.
گام دوم؛ ناشران
بسیاری از فعالان حوزه کتاب کودک معتقدند، با توجه به وجود ناشران متعدد در حوزه کودک و نوجوان، برای جذب مخاطبان این قشر باید به فکر خلاقیت در تولید آثار بود. متحرک‌سازی تصویر کتاب، تغییر تکنیک‌های چاپ و تولید کتابهای خاص و فانتزی از جمله شیوه‌هایی است که می‌تواند برای کتابهای کودکان مهم باشد. دکتر فریده خلعتبری، مدیرمسوول انتشارات «شباویز» ناشر فعال حوزه کودک و نوجوان در این باره معتقد است که اگر چه ظاهر یک کتاب در نگاه اول تاثیر زیادی بر مخاطب دارد و یک کتاب با جذابیت‌های ظاهری مانند رنگ، تصویر، گرافیک و کاغذ خوب مخاطب را جذب می‌کند، اما آنچه موجب می‌شود کودک آن کتاب را مروری دوباره و سه‌‌باره کند محتوای آن است؛ اگر ظاهر یک کتاب مناسب باشد ولی محتوای آن خوب و گیرا نباشد و مضمونی تکراری داشته باشد، کودک برای بار دوم به سراغ آن کتاب نمی‌رود.
نکته: در کتابهای کودک خارجی از عناصری مثل پلاستیک، چوب، شیشه و حتی برگ درختان و بافت‌هایی مانند پارچه و پشم به همراه عناصر صوتی و تصویری استفاده می‌شود تا به جذابیت داستان و کتاب کمک کنند
خلعتبری ادامه می‌دهد: یکی از عواملی که به جذابیت و گیرایی کتاب کمک می‌کند، محتوای آن است که به داستان برمی‌گردد، بخش عمده‌ای از کتابهای کنونی کودک و نوجوان ما آثار ترجمه‌ای و تکراری است که به وفور در بازار کتاب کودک و نوجوان وجود دارد، دلیل رواج این کتاب‌ها نیز اجرا نکردن قانون کپی‌رایت در کشور است که موجب شده برخی از داستان‌ها با ترجمه‌ها و تصویرگری‌های مختلف بارها از سوی ناشران مختلف چاپ و به بازار نشر عرضه شوند، در این میان کودکان که معمولا از حافظه قوی و خوبی برخوردارند وقتی این شباهت‌ها را مشاهده می‌کنند نسبت به کتاب بدبین میشوند و ترجیح می‌دهند کتاب تکراری را مطالعه نکنند.
به گفته او، محتوای کتاب کودک و نوجوان باید علاوه بر ظاهر خوب، مناسب و جذاب از متنی جدید، نو و متنوعی برخوردار باشد که حرف تازه و جدیدی را به کودک انتقال دهد نه اینکه داستان‌های اینترنتی تکراری را با تغییر اسم داستان و شخصیت‌ها بار دیگر در قالب کتاب به کودکان ارائه دهد.
او که فعالیت انتشاراتی خود را در سال ۶۳ آغاز کرده است، همچنین درباره نقش ناشران برای جلوگیری از انتشار آثار نازل و بی‌کیفیت توضیح می‌دهد: از سوی دیگر ناشران نیز باید با دقت در انتخاب محتوای هر کتاب، آثاری را منتشر کنند که علاوه بر تازگی متن، نوعی خلاقیت، نوآوری و ماندگاری را در دل خود داشته باشند، زیرا کودک با این داستان‌ها بزرگ می‌شود و باید داستان‌هایی را مطالعه کند که با هر بار مطالعه، یک لایه جدید را در آن کشف کند. در کشورهای دیگر هم مرسوم است ناشران بیش از آن‌که به فکر جذابیت‌های تصویری یک کتاب باشند به فکر محتوای اثری هستند که برای مخاطب ماندگاری داشته باشد و در حافظه او ثبت شود.
گام سوم؛ نویسندگان
در سال‌های اخیر کتابهای متنوعی وارد حوزه نشر کودک و نوجوان شده است، کتاب‌هایی با استفاده از تکنیک‌ها و سبک‌های هنری مختلف که سعی می‌کنند کودک را با مطالعه پیوند دهند اما با این وجود نباید فراموش کرد که محتوا و متن اثر نیز در جذب مخاطب اثرگذار است. علی کاشفی، نویسنده و فعال حوزه نشر کودک و نوجوان نیز در این زمینه می‌گوید: کتاب کودک یک کلیت به هم‌پیوسته است و نمی‌توان به یک جزء پرداخت و از دیگر بخش‌ها غفلت کرد؛ محتوا و متن در جذابیت تاثیر ویژه‌ای دارند و از سوی دیگر مدیریت هنری و تصویرگری هم به همان اندازه مهم است.
وی ادامه می‌دهد: نکته مهم این است که کتاب خواندن هر چه به حوزه سرگرمی نزدیک‌تر شود برای بچه‌ها جذاب‌تر است و شکل بازی پیدا می‌کند و آنجا بحث محصولات جانبی پیش می‌آید، کودک هنگام مطالعه باید حس کند نقش فعالی دارد و فقط یک خواننده نیست، او باید بتواند به عنوان یک کنشگر نقش داشته باشد و استفاده از بازی، اسباب بازی و محصولات جانبی در کنار یک کتاب باید بتواند نقش یک کودک را تغییر دهد و او را در مطالعه کتاب سهیم کند، در این صورت علاقه‌مندی کودک نیز به مطالعه کتاب افزایش پیدا می‌کند و در این میان، نویسندگان به‌عنوان افرادی که می‌توانند حلقه‌های این زنجیره را به هم متصل کنند، نقش مهم و اثرگذاری برای تولید و تهیه چنین آثاری بر دوش دارند.
به گفته او، این بحث در دنیا نو است و در دنیا نمونه‌های فراوانی از این آثار وجود دارد. البته در ایران نیز به صورت موردی این کارها انجام شده است، اما در اغلب کتابهای ایرانی کودکان نمی‌توانند بنویسند و نقاشی کنند، بازی و سرگرمی نیز جایی در کتابهای تالیفی ما ندارد، در حالی که چنین فعالیت‌‌هایی به جذابیت کتاب کمک می‌کند و هرچه یک کتاب کودک کامل‌تر باشد، با استقبال بیشتری از مخاطب روبه‌رو می‌شود.
به بیان دیگر، رفتن به پارک و قدم‌زدن برای کودک بسیار مفید است، اما آنچه آن پارک را در ذهن کودک جذاب می‌کند هوای پاک و قدم‌زدن و تحرک نیست؛ بلکه تاب و سُرسُره و دیگر وسایل سرگرم‌کننده است که به عنوان یک‌جزء در کلیت آن پارک وجود دارد.
ساره گودرزی / جام‌جم
jamejamonline.ir – 22 – RSS Version