چرا بیمه مهریه ابتکار غلطی است؟

*دکتر حجت قندی

این روزها پیشنهادی در رسانه‌ها منعکس شده است که بر اساس آن قرار است مهریه زنان بیمه شود. در این نوشته کوتاه به اختصار توضیح خواهم داد که چرا این ابتکار، ابتکار خوبی نیست و نباید عملی شود.

در علم اقتصاد و به ویژه آنجا که مربوط به اقتصاد اطلاعات یا بیمه می‌شود دو مفهوم کلاسیک وجود دارد که درک آنها برای رد بیمه مهریه مفید است. این دو مفهوم به «کژمنشی» و «کژگزینی» در فارسی معروف شده‌اند. (Adverse selection and Morale hazard)

برای فهم «کژگزینی» از مثالی شروع می‌کنم. فرض کنید که شما می‌خواهید شرکتی تاسیس کنید که بیمه خدمات درمانی می‌فروشد و فرض کنید که بیمه‌ای را که می‌فروشید به گونه‌ای طراحی کرده‌اید که در صورتی که شخص خریدار مبتلا به مثلا سرطان شود شرکت شما مخارج درمان را پرداخت می‌کند و فرض کنید که شما اطلاعاتی در مورد وضعیت خریدار بیمه ندارید و بیمه را به هر مراجعه‌کننده‌ای می‌فروشید.

در چنین شرایطی شرکت شما قطعا ورشکست خواهد شد. دلیلش هم این است که کسانی که مبتلا به سرطان هستند (یا ریسک ابتلا به سرطان در آنها بالاست)، همگی بسته بیمه شما را خریداری خواهند کرد. به این مشکل در انگلیسی adverse selection، و در فارسی «کژگزینی» می‌گویند.

مثال دیگر «بیمه عمر» است. اگر بیمه عمر می‌فروشید، در آن صورت کسانی که قصد خودکشی دارند یا مطمئنند به پایان زندگیشان نزدیک می‌شوند به احتمال بیشتری بیمه شما را خواهند خرید. یک راه‌حل ساده برای این مشکل این است که مثلا بیمه عمر به کسانی که خودکشی می‌کنند پرداخت نشود. یا اینکه مشتری را مدتی (مثلا یک سال) منتظر بگذارید و شرط فروش را سلامت در این مدت قرار دهید.

راه‌حل عملی‌تر آن است که شرکت‌های بیمه به سراغ شرکت‌های نسبتا بزرگ می‌روند و بسته بیمه را به همه کارمندان آن شرکت می‌فروشند. یعنی شرط فروش بیمه آن است که شرکت برای همه کارمندانش بیمه بخرد و قس علی هذا. در مورد بیمه مهریه، مشکل کژگزینی از اینجا پدید می‌آید که کسانی که قصد طلاق دارند انگیزه بیشتری برای خریدن بیمه دارند. آنهایی که قصد طلاق ندارند و زندگی شان با مسالمت بهتری ادامه دارد انگیزه کمتری برای خرید خواهند داشت.

مشکل دیگر کلاسیک صنعت بیمه که در اقتصاد به آن پرداخته می‌شود، مشکلی به نام «کژمنشی» است.

کژمنشی به این معنا است که فرد بیمه شده، مثلا کسی که بیمه ماشین خریده است، رفتارش عوض می‌شود. به عبارت دیگر، کسی که بیمه نیست بیشتر مراقب است که تصادف نکند تا کسی که بیمه اتومبیل دارد.

در مورد بیمه مهریه هم همین مشکل پیش می‌آید. رفتار بیمه شده پس از بیمه متفاوت خواهد شد و بیمه شده در این مورد انگیزه بیشتری برای طلاق خواهد داشت. حتی ممکن است کسانی پیدا شوند که برای دریافت پول بیمه مهریه، به قصد طلاق ازدواج کنند و از سیستم پول بگیرند. همین رفتار البته در انواع دیگر بیمه هم دیده می‌شده است، مثل کسانی که به قصد تصادف کردن بیمه اتومبیل می‌خریده‌اند. البته مشکل کژمنشی برای بعضی از انواع بیمه وجود ندارد، مخصوصا آنجایی که مشتری کنترلی بر پیامد موضوع بیمه نداشته باشد. مثلا بیمه صاعقه را در نظر بگیرید.

بیمه‌شونده نمی‌تواند صاعقه تولید کند. اما در مورد بیمه مهریه، از آنجایی که طلاق موضوعی کاملا اختیاری است، بیمه شونده کنترل کاملی روی موضوع بیمه دارد و همین موضوع مشکل کژمنشی را در این بیمه حداکثر می‌کند.

خلاصه مطلب اینکه، بیمه مهریه اولا به این دلیل که کسانی که به طلاق تمایل دارند تمایل بیشتری به خرید این بیمه خواهند داشت و ثانیا به این دلیل که آمار طلاق را زیاد خواهد کرد محکوم به شکست خواهد بود.