چگونگی گزینش قلم
و نیز استادی در حال تعلیم به شاگرد خود می گفت:
قلم باید محکم و سخت و میانه باریک و کلفت باشد و آن را از نزدیک بندها و گره ها نتراش که در کارها بستگی می آورد و با قلمِ پیچ و تاب دار و فاق نامستوی منویس. اگر نی بحری یا فارسی به دست نیاوردی و ناچار شدی با قلم های َنبَطی بنویسی آن که گندم گون (بین سرخ و سفید) است اختیار کن.
ابوعلی بن مقله وزیر – رحمه الله – در جمله ای کوتاه، وصف کامل قلم نموده است: «بهترین قلم ها آن است که پیکر آن در پختگی و رسیدگی محکم، و پوستش باطراوت شده باشد و آن را پس از تمام برآوردن دانه و بذر و زرد شدن برگ و کشیده شدن قد بریده باشند و پیه آن سخت و حجم آن سنگین باشد.»
و نیز از او نقل است که بهترین قلم ها آن است که به اندازه ی شانزده تا دوازده انگشت دراز باشد و کلفتی آن به قدر انگشت سبابه تا حد انگشت چهارم بوده باشد. و در جای دیگر گفته است: قد و اندازه قلم نباید از یک وجب تجاوز کند.
جعفر تبریزی در رساله ی خود انواع قلمها را (واسطی، آموئی، بصری، مازندرانی) برشمرده است و گوید: بهترین آن واسطی است، پس از آن آموئی؛ و انواع دیگر را اعتبار نباشد.
و صاحب فواید الخطوط گوید: بهترین قلم، قلم واسطی است و نشانه خوبی قلم آن است که در تراشیدن، قُلامه (تراشه و خرده) آن نجهد بلکه همانجا بر زمین ریزد و اگر رگهای قلم راست نباشد کتابت را نیک و لایق نباشد.
تراشیدن قلم :
مؤلف جامع محاسن گوید:
استادی می گفت: به قلم ها ستم مکنید. گفتند: چه ستمی؟ گفت: این که با قلم باریک خط درشت بنویسی و بالعکس.
اهل خط برای هر نوع خط، تراشی خاص و در خور مقرر داشته اند و تراش قلم بدین نسبت از درشت جلی تا ریزخفی متفاوت می گردد، و برای کاتب به ویژه کاتبی که چند نوع یا همه انواع را می نویسد قلمهای مختلف و متعدد در کار است، مانند آلات مختلفی که در صنایع به کار می رود.
مؤلف صبح الاعشی از مقرّ العلائی بن فضل الله نقل کرده است که به خط ابن مقله رحمهالله دیدم که نوشته بود:
آری! آری! ملاک خوبی خط ، خوبی تراش قلم است و هر کس قلم را خوب بتراشد خط نوشتن برایش آسان می گردد . بر اهل این صناعت لازم است که همه ی فنون تراش قلم و قط آن را از تحریف و تدویر و توسیط و بین آنها را رعایت و حفظ کند تا در نوشتن خط توانا باشد و قلم برای کاتب مانند شمشیر در دست مرد دلیر است و هم گوید (مقر العلائی): نیکویی تراش قلم نصف خط است و بعضی گفته اند: «الخط کلّه القلم» و یاد دادن تراش قلم، مهمتر از تعلیم خط است (تعلیم البرایه اکبر مِن الخط)
ابراهیم بن محمد شیبانی گفته است: واجب است که شروع تراش قلم از طرف رویش نی بوده باشد یعنی از سر آن .
چهار مرحله تراش قلم:
۱) برداشتن روی قلم(فتح)
۲) تراش پهلوهای قلم (نَحت)
۳) فاق قلم یعنی شکاف دادن دم قلم(شق)
۴) قط (زدن سر قلم)
و اگرپشت برداری قلم را که مخصوص قلمهای درشت است به حساب آوریم ، پنج عمل خواهد شد. و بیان آنها بدین قرار است:
۱- (فتح) برداشتن روی قلم: و آن آغاز تراشیدن است برای میدان قلم و آن چنان است که قلمتراش را در بدنه قلم فرو می بری و با فشار مساوی تا سر قلم ادامه می دهی و اندازه ی میدان قلم را به قدر بندانگشت ابهام یا منقار کبوتر گفته اند؛ ولی به اندازه ی قط قلم مناسبتر است.
ابن مقله وزیر گفته است: تراش شکم قلم برحسب سختی و سستی اقلام، مختلف می شود. در سخت آنقدر بتراشد که (وجه قلم) مسطح و هموار شود و (عرض) آن را به اندازه ای که برای خط منتخب خود خواهد، قراردهد. ولی در سست، واجب است که گوشت قلم را به حدی بردارد تا به قسمت سخت (نزدیک به پوست قلم) برسد. زیرا اگر چنین نکند ریشه ها و الیافی دم قلم پدید می آید و جریان قلم را کُند و ناهموار می سازد.
میدان قلم نباید زیاد بلند باشد؛ زیرا قدرت دست را کم می کند، قلم زود می شکند و نباید زیاد کوتاه باشد که باعث شود مرکب زیاد روی کاغذ برسد و خط را خراب کند و لذا در قلم ِمعتدل، میدان قلم به اندازه ی قطر قلم مطلوب است.
۲- (نَحتِ حواشی) تراشیدن پهلوهای قلم: ابن مقله گفته است: در تراش پهلوها واجب است که دو پهلو نسبت به سر قلم مساوی باشد و هیچ یک بر دیگری نچربد والاّ زبانه قلم را ضعیف می کند (زیرا تعادل قلم را به هم می زند) ولازم است که تراش دو پهلوی قلم به حالت شمشیری باشد و این حالت تا به سمت سر قلم بگراید. زیرا در این حال جریان مرکب از دم قلم بهتر می شود.
مؤلف فوائد الخطوط گوید: قلم را باید مشابه حوت (ماهی) تراشید تا ذنب الحوت (دم ماهی) ظاهر شود و تمامی تراش قلم مشابه به حوت باید.
ضیاء الدین محمد در رساله خط نستعلیق خود آورده است: پهلوهای قلم را به قلمتراش باریک اندام، خالی کند تا سر قلم تیز نشود و کبوتر دم آید و تنگ شق باشد.
مجنون در رسم الخط گوید:
اگرخواهی که بتراشی قلم را بگویم با تو یکسر بیش و کم را
قد نوک قلم آن گونه باید که قدر بندانگشتی نماید
تهی کن هر دو پهلوی قلم را که ماهی دم نماید نزد دانا
ولیکن جانب اُنسیش باید که آن نازکتر از وحشی نماید
۳- (شق) شکاف دادن دم قلم است که اصطلاحاً فاق می گویند.
ابن مقله گوید: فاق قلم نیز بر حسب سختی و سستی قلم و حالت میانه مختلف است. اما در حال میانه که نه سخت باشد و نه سست، واجب است که به مقدار نصف میدان قلم یا دوثلث (۳/۲) فاق زده شود، و فایده آن این است که به این اندازه، خط از تباهی و فساد ایمن می گردد و اگر زیادتر شد دو زبان قلم در وقت نوشتن از هم باز شده ، خط را فاسد می سازد.
و اما فاق در قلمهای سخت به اندازه میدان قلم خوب است (در قلم های سست ، مقدار ثلث و نصف را تعیین کرده اند) .
و هم ابن مقله گفته اسـت: واجب است فاق قلم بر وسط میدان قلم قرار گیرد. و استاد ابوالحسن ابن بواب بر این طریقه بوده و گفته است: غلظت دو زبانه قلم باید مساوی باشد. و جایز است که غلظت طرف راست از طرف چپ بیشتر باشد.
معمولاً پس از میدان قلم و تراش پهلوها، فاق می دهند و دو زبانه ی قلم را برابر می سازند. (وحشی و انسی)
معدودی از خطاطان (مانند صاحب فوائد الخطوط) را عقیده این بود که طرف وحشی (زبانه ی راست) را بیشتر از انسی باید ساخت. مثلا به نسبت ثلث و ثلثان یا چهار دانگ و دو دانگ. و این عقیده طرفدار ندارد و بهتر، مساوی و برابر بودن وحشی و انسی قلم است چنانکه سلطانعلی مشهدی فرموده است:
وحشی و انسیش برابر کن چاردانگ و دودانگ گشته
و گویند که طرف وحشی قلم باید بقوّت تر از انسی باشد چه هر مشقتی که هست بر سر آن است.
بنا بر عقیده اساتید خط، شکاف سرقلم بر وسط حقیقی عرض قلم باید باشد، و آن را بر دو گونه معمول داشته اند:
یکی آن است که پس از تراش پهلوها، با نیش قلمتراش اشاره ای بر وسط عرض قلم، نزدیک سر قلم بکند و شکافی صاف و ملایم وارد سازد؛ دیگر آنکه قبل از تراش پهلوها و بعداز “فتح” فشار و زور، انگشت ابهام را بر سطح “عرض” قلم وارد کند تا بشکافد و این طریق دوم به شرط مرغوبی قلم و راست بودن رگهای آن، بهتر و سالمتر است و طریقه ای است که بابا شاه اصفهانی ارائه کرده و گفته است که این بهترین شقوق است.
– ۴قط قلم: اصل قطّ، قطع است و قطّ و قدّ در لغت نزدیک به هم است ، جز این که قط در برش شمشیر از عرض، و قد از طول استعمال شده است. و آن در کار کتابت چنانست که سر قلم را از جانب میدان (عرض) روی قط زنی صاف بگذارد و تیغه قلمتراش را بر پشت سر قلم نهد و با انگشت ابهام به پشت قلمتراش بقوت بفشارد تا صاف و بی عیب قط شود. و نباید دم قلم را به مقدار زیاد به دم قلمتراش بدهد که ناصاف خواهد شد.
صدایی که از قطّ قلم بر می خیزد باید یکصدا و در کمال پختگی باشد. اگر صدای بلند یا پَست برخاست اعاده ی قط لازم است؛ زیرا این چنین صدایی ، خالی از عیب و علت نیست، و مقرراست که:
قط اول نکو نمی آید قط دوم نکوشود شاید
سلطانعلی مشهدی گوید:
تا صدای قط قلم شنوی غافل از قط آن قلم نشوی
گر صدای قط قلم نه نکوست دان صدای ندای علت اوست
و نیز سروده است:
شرط قط دان که بیشمار بود هر که دانست مرد کار بود
گیر محکم قلمتراش اول با ” نی قط ” اگر نئی احول
قلم خویش بر ” نی قط ” نه گر بگیری قلم به اصبع به
ساز محکم قلم بنا خن خویش تا که در قط زدن نگردد ریش
در رساله ی عبدالله صیرفی آمده است که آن آواز باید مانند تلفظ کلمه قطّ باشد و اگر چنین شنیده نشد خوب نیست. در همین رساله است (که قبله الکتاب جمال الدین یاقوت علیه الرحمه در زمان مستعصم ظاهر گشت و متابعت خط ابن بوابّ کرد. بعد از آن در تراشیدن قلم و قط زدن تغییری داد و استدلال و استرشاد از کلام امیر المومنین علی صلوات الله علیه که فرمود: نوک قلم را دراز بتراش و فربه، وقط قلم را محرف متمایل به راست کن تا در حال قط آوازی چون آواز مَشَرفی بر آید و گرنه قِطّ را اعاده نما. و گویند مَشَرفی (کلمه مشرفی را چنین بیان می کند : مشرفی منصوب به قریه ای از سرزمین عرب که نزدیک سبزه و کشتزار و آبادانی است و اسم آن (مشارف شام) است. و شمشیرهای مشرفی از آنجاست. و گفته اند این نسبت به موضعی از یمن داده شده است نه به مشارف شام) شخصی بوده است که شمشیر را در غایت خوبی و لطیفی ساختی چنان که به هر چه می نهادند دو نیمه می کرد و در غایت نازکی آوازی از آن بر می آمد.
ابن مقله گوید : زمانی که خواستی قلم را قط کنی قلمتراش را کمی به پهلو بخوابان، و به طور قائم و راست به کار مبر.
بدان که قط از پنج نوع بیرون نیست: ۱- نهایت تحریف ۲- جَزم یا مستوی یا با تدویر ۳- توسیط (بین تحریف و مستوی ) ۴- بین بین آنها ۵- مایل بچپ مانند قلم های لاتین نویسی.
قط بین تدویر و تحریف، رای ابن مقله وزیر و پیروان او مانند ابن بواب می باشد. و قط محرف اختیار یاقوت و پیروان اوست. مقصود از تحریف، ارتفاع نیش راست قلم است که از نیش چپ برتر دیده می شود.
استادی گفته است : بهترین قطها محرّف معتدل و تباه ترین آنها قط مستوی است، زیرا قط مستوی به مقدار کمتر از محرف فرمان می برد. با قط محرّفِ معتدل و کمک فاق قلم ، می توانیم در نوشتن ازجابجای دم قلم کمک بگیریم و استفاده کنیم. (از نیش و از نیم دانگ و یک دانگ و دو دانگ و سه دانگ یعنی۶/۱۲ و۶/۱ و۶/۲ ۶/۳ دم قلم)
این شعر در افواه و معروف است:
محرّف تراش و محرّف نویس به اندک زمانی (شوی) شود خوشنویس
حق آن است که قط قلم که مدار کتابت بر آن است بر حسب مقاصد نویس
دیدن لینک ها برای شما امکان پذیر نیست. لطفا ثبت نام کنید یا وارد حساب خود شوید تا بتوانید لینک ها را ببینید.
انجمن های تخصصی فلش خور – تمامی انجمن‌ها