بهارلو: همه فیلم‌سازان بافرهنگ سینمای ایران به‌نوعی وام‌دار تقوایی هستند

به مناسبت زادروز ناصر تقوایی /

سینماپرس-گروه هنرمندان/ هفتاد و یک سالگی ناصر تقوایی بهانه‌ای‌ست برای پرداختن بیشتر به سینمای او. عباس بهارلو منتقد سینما که کتاب «معرفی و نقد آثار ناصر تقوایی» را تالیف کرده بهترین پاسخ ها را به سوالات ما داده است. این گفت‌وگو را با هم می خوانیم.

آقای بهارلو، ویژگی‌های فیلم‌سازی ناصر تقوایی چیست، فیلم‌های او چه تشخص و تفاوت‌هایی با فیلم‌های سایر کارگردان‌های سینمای ایران دارد؟

اول این‌که به‌نظر من ناصر تقوایی از معدود فیلم‌سازانی است که فیلم‌های خوب و قابل اعتنایش بر فیلم‌های غیرقابل اعتنا یا کم‌تر مورد اعتنایش می‌چربد؛ یعنی این‌که فیلم‌های خوبش آن‌قدر هست که موجب مباهات خودش و دوستدارانش شود. خودِ این یک ویژگی یا مشخصۀ مهم است؛ دوم این‌که تقوایی مثل هیچ فیلم‌ساز دیگری نیست. فیلمِ خودش را می‌سازد. دست‌کم در مستندسازی بعضی از مستندهایش مثل «بادجن» و «اربعین» فیلم‌های مهم و ماندگاری هستند، در سریال‌سازی یکی از بهترین سریال‌های تاریخ تلویزیون ایران («دایی‌جان ناپلئون») را ساخته است، که هر آدم اهل سینمایی آن‌را چند باری دیده، یا دست‌کم قسمت‌هایی از آن‌را چند بار دیده است؛ در سینمای داستانی چند فیلم شاخص ساخته که مهم‌ترین‌هایش «آرامش در حضور دیگران»، «نفرین» و «ناخدا خورشید» است. این همه آثار خوب در بخش سینما، تلویزیون و مستند نشان‌دهندۀ این ویژگیِ تقوایی است که برای کارش ارزش و اهمیت قایل است، باری به‌هر جهت فیلم نمی‌سازد، و برای خودش و مخاطبانِ فیلم‌هایش حرمت قایل است. اصراری ندارد که سالی یک فیلم بسازد و نامش را به‌هر قیمت بر سرِ زبان‌ها بیندازد.

این به آن معناست که ناصر تقوایی را یک فیلم‌ساز مؤلف می‌دانید؟
به‌جای آن‌که دربارۀ تقوایی به‌عنوان یک فیلم‌ساز مؤلف حرف بزنیم بهتر است از مؤلفه‌های آثار او بگوییم: اغلب فیلم‌های سینمایی تقوایی نشان می‌دهند که او کارگردانی با دلمشغولی‌های به‌شدت اجتماعی است. در فیلم‌های «آرامش در حضور دیگران»، «ناخدا خورشید»، «ای ایران» و «کاغذ بی‌خط» این اجتماعیت را به‌خوبی نشان می‌دهد. تقوایی چون سابقۀ ادبی دارد، و یکی از بهترین (و شاید نخستین) داستان کارگری ایران (در حوزۀ کارگران صنعتی) را با نام «تابستان همانسال» نوشته، سابقه‌ای ادبی دارد. او براساس همین سابقۀ ادبی تعدادی از فیلم‌نامه‌هایش را با اقتباس از آثار ادبی نوشته؛ مثل «آرامش…»، «نفرین»، «دایی‌جان…» و «ناخدا خورشید». بنابراین اعتنا به ادبیات هم از مؤلفه‌های مهم فیلم‌های او محسوب می‌شود. اقتباس‌های ادبی او برای سینما، ربط زیادی به ادبیات ندارند، بلکه از یک اسلوب منضبط و زیبایی‌شناسیِ بصری برخوردارند، و همیشه چیزهایی را به منبع اقتباس‌هایش افزوده، که مهم‌ترینش عنصر سینما است.

آقای بهارلو، تأثیر تقوایی بر سینمای بعد از خودش، موج نوی سینمای ایران و خصوصا بر فیلم‌سازان جوان امروزی چیست؟
تقوایی فیلم‌سازِ خیلی خوش‌شانسی نیست. نخستین فیلمش («آرامش…») نتوانست تأثیری هر چند اندک بر روند فیلم‌سازی در ایران بگذارد، چون همان سال‌ها توقیف شد، و بعدها نمایش معدودی داشت. درواقع نخستین فیلم تقوایی بعد از آخرین فیلمش در سال‌های انقلاب («نفرین») نمایش داده شد. خود تقوایی به‌درستی معتقد است که اگر «آرامش…» در زمان خودش، به‌موقع، نمایش داده می‌شد می‌توانست موج جدی‌تری در سینمای ایران ایجاد کند؛ به‌گمان من جدی‌تر از «قیصر». به‌نظر من هم فیلم‌سازان بافرهنگ سینمای ایران به‌نوعی وام‌دار تقوایی هستند. من و جواد طوسی و سیمون و سیمونیان، چند سال پیش، حدود یکصد گفت‌وگو (تحت عنوان «تاریخ شفاهی سینمای ایران») برای «موزۀ سینما» انجام دادیم. اغلب قریب به‌اتفاق آن یکصد نفر حتی یک ثانیه هم در فیلم‌های تقوایی حضور نداشتند؛ اما همه‌شان، از صغیر و کبیر، با احترام از تقوایی یاد می‌کردند، و آرزو می‌کردند به‌عنوان یک کارگردانِ «کاربلد» در فیلمی از او حضور داشته باشند. تأثیر او توأمِ با یک نوع احترام بی‌دریغ فرهنگی است، که معدودی از فیلم‌سازان همنسلش از آن برخوردارند. این را هم دربارۀ تقوایی می‌شود گفت که به‌ویژه در این سال‌ها آدم خیلی محفل‌گرایی نیست، نوچه‌پروری نمی‌کند، و بیش‌تر سر در لاک خودش دارد. سال‌ها است فیلم مستند نمی‌سازد؛ اما توصیه‌اش به مستندسازان جوان مؤثر بوده که آن‌ها تشویق کرده در زادگاه‌شان فیلم بسازند چون با مسایل بومی و محلی‌شان آشناترند.

شما علت کم‌کاری‌های او را چه در طول حیات هنری‌اش و چه در سال‌های اخیر چه می‌دانید؟
چون نمی‌خواهد فیلم بد بسازد. تقوایی کارگردان سخت‌گیری است، و همان‌طور که گفتم برای خودش و مخاطبش ارزش قایل است، با دقت و تأمل کار می‌کند، و به‌همین دلیل مدت زمان زیادی برای فیلم‌برداری صرف می‌کند، که طبعاً با مذاق تهیه‌کننده‌های امروز سینمای ایران سازوگار نیست. جایی خواندم که خودش همین چند روز پیش گفته بود، تمام سال‌هایی که فیلم نساخته با خودش کلنجار می‌رفته که فیلم‌های بدش را نسازد.

گفت‌وگو از نفیسه علوی

انتهای خبر / ع/ن.ف

انتهای خبر / خبرگزاری سینمای ایران/ کد خبر ۳۵۰۹۲


خبرگزاری سینمای ایران

نظرتان را در مورد مطلب فوق بنویسید. نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد.