زبان تنبور موسیقی مستقل و زبان گویای یک تمدن کهن بشری است.
کاسه طنینی تنبور در گذشته یکپارچه بوده اما امروزه هم کاسه های یکپارچه و هم ترکه ای دیده می شوند. تنبورهای گوران اغلب دارای کاسه یکپارچه اند ولی در منطقه صحنه بیشتر کاسته های ترکه ای ساخته می شوند. کاسه های ترکه ای قدمت زیادی ندارند و حداکثر عمر آنها حدود ۱۲۰ تا ۱۳۰ سال است. تنبور دارای ۱۴ دستان یا پرده است و به شکل سنتی دارای دو وتر است اما امروزه اغلب سه وتر بسته می شود.
در گوران نوازندگان قدیمی هنوز به دو وتر وفادار مانده اند، فارابی نیز در رساله موسیقی کبیر به این موضوع اشاره کرده است.
کوک تنبور به دو صورت است، فاصله چهارم و فاصله پنجم دستان (پرده) بندی نیز مانند اغلب سازهای شرقی از قانون عامی تبعیت می کند. مقام های تنبور به طور کلی به سه دسته تقسیم می شوند ۱-مقام حقانی (کلام): مقام ها و آهنگ هایی هستند که به کلام معروف اند و نه از جنبه کمی بلکه از جنبه کیفی، بخش بسیار مهمی از موسیقی این منطقه اند.
تنبور در دوره های مختلف با این مقام ها شناخته شده است، این مقام ها توسط تنبور و آواز اجرا می شوند هر کلام، شعر یا متنی ویژه دارد . بیشتر متن ها منظورم و هجایی اغلب از کتاب نامه و متن ها بیشتر به لهجه اوارفی هستند کلام های اصلی، دوره نسبتا معینی را که شامل حدود ۷۲ کلام است در بر می گیرند و به کلام های پردیوری معروف اند.
۲) مقام های مجلسی(باستانی): در این بخش حدود ۱۴ تا ۲۰ مقام شاخص تر است تنبور نوازان گاه به این بخش از مقام ها، مقام های غیر یاری(در مقابل مقام های یاری) و مقام غیر کلام نیز می گویند. عناوین هر کدام از مقام ها مصادیق خاصی دارند برخی تداعی کننده موضوعی واقعه ای هستند.
۳) مقام های مجازی: که گاه عنوان گورانی نیز بدان ها اطلاق می شود تمام ترانه ها و تصنیف ها کردی که در این بخش قرار دارند تنبور، ساز رمزوراز، ساز راز و نیاز، ساز حماسه و پهلوانی است. به قول حضرت مولانا سازیست که در آوازمهش صدای کسی نهفته است که خستگان دنیای مادی را به سوی روشنایی و عشق فرار می خواند. تنبور سازیست که رستم پهلوان ملی و کسی که به قول خودش و حکیم ابوالقاسم فردوسی، آزاد زاده شده و فقط بنده آفریننده بود، با آن راز و نیاز می گرد و با آواز سرته رز و ته رز در خوان چهارم هفت خوان از بی مهری های دنیا عقده گشود و بر سر غم و تنهایی و بی مهری و گویای تمدن کهن بشری است. تنبور در رساله های پهلوی ایران باستان مربوط به قبل از ظهور اسلام است. از دوران کد خدا و حکمران سرزمین پارس بود که اردشیر بنیانگذار سلسله ساسانی را به پارس دعوت می کند و بعد ازمدتی او را به خاطر شکار یک گور زندانی می کند و اردشیر در زندان اوقات خود را با تنبور نوازی و آواز خوانی سپری کرد.
*تنبور در رساله دختر آسوریک
این رساله یکی از کهن ترین متون فارسی میانه است و متن آن عبارت است از مناظره درختی با یک بز و بعضی این درخت را درخت سوز معرفی کرده اند که در آن به تنبور به صورت نیکوی اشاره شده است. تنبور سازی شرقی و از خانواده ی عود است دسته ای بلند دارد که دارای دو یا سه سیم که با انگشت به صدا در می آید در قدیم دو نوع تنبور وجود داشته، کاسه نوع اول به صورت گلابی و بیشتر در نواحی ایران و سوریه رواج داشته و نوع دوم تبضی که بیشتر در مصر رواج داشته است در قسمت کردنشین ترکیه موسوم به دیار بکر نوعی از تنبور موسوم به باقلما با کاسه بزرگی و پنج تار و حدود بیست دستان رایج است.
حوزه رواج تنبور در کرمانشاهان، دو کانون اصلی گوران و صحنه است. از نوازندگان تنبور، سید خیلی عالی نژاد که از توابع کرمانشاه است به دعوت استاد شاه ابراهیمی سرپرستی اولین گروه تنبور نوازی موسوم به تنبور نوازان صحنه را به عهده گرفت در اوسط دهه ۶۰ گروه تنبور نوازی باباطاهر را تشکیل داد. امیر حیاتی یکی از پرآوازه ترین نوازندگان تنبور و یکی از نامدارترین مداحان است و کیخسرو پور ناظری پس از آشنایی با ساز آیینی تنبور چنان دلبسته این ساز کهن آواز شد که در سال ۱۳۵۹ گروه تنبور شمس را بنیان کرد./ی۲
باشگاه خبرنگاران