پوکی استخوان یا استئوپورز به کاهش توده استخوانی، ضعیف و سست شدن بافت استخوانی گفته می شود. این حالت سرانجام به شکستن استخوان منتهی می شود.
پوکی استخوان بیماری خاموش نیز نامیده می شود؛ چرا که در مراحل اولیه، علامتی ندارد و همین امر تشخیص را با مشکل مواجه می کند. در واقع پوکی استخوان با عوارض خود مشخص می شود.
● عوارض پوکی استخوان کدامند؟
شکستگی خود به خودی با کمترین ضربه به استخوان ها بویژه در نواحی کمر، لگن و مچ دست، درد شدید کمر در نقاط خاص که می تواند بر شکستگی مهره دلالت کند، قوز پشت که موجب انحنای پشت می شود و کوتاه شدن قد نسبت به قد دوران جوانی به میزان بیش از ۵/۲سانتی متر.
● چه عواملی ایجاد پوکی استخوان را سبب می شوند؟
الف عواملی که قابل کنترل و پیشگیری نیستند:
جنسیت: شیوع پوکی استخوان در زنان بیشتر از مردان است. همچنین شکستگی ناشی از پوکی استخوان نیز در زنان تقریباً ۴برابر مردان است. روند کاهش تراکم استخوان در مردان از سرعت کمتری برخوردار است. البته پس از سنین ۷۰ ۶۵سالگی این روند در زنان و مردان برابر می شود.
سن: با افزایش سن احتمال بروز پوکی استخوان بیشتر می شود.
یائسگی: در هنگام یائسگی تولید هورمون استروژن از تخمدان ها متوقف می شود. بدین ترتیب پس از یائسگی، سرعت کاهش توده استخوانی بالا می رود. زنانی که قبل از سن ۴۵سالگی یائسه می شوند یا افرادی که تخمدان هایشان با جراحی برداشته می شود بیشتر در معرض پوکی استخوان هستند.
سابقه خانوادگی: وراثت بر تراکم توده استخوانی و سرعت کاهش آن اثر دارد.
نوع استخوان بندی ظریف و کوچک، داشتن قد کوتاه و یا لاغر بودن فرد را مستعد پوکی استخوان می کند.
نژاد: برخی از نژادها مانند ساکنان اروپای شمالی یا آسیای جنوب شرقی بیشتر درمعرض پوکی استخوان هستند.
ابتلا به برخی بیماری ها نظیر بیماری غده تیروئید (پرکاری)، بیماری غده پاراتیروئید (پرکاری یا کم کاری)، بیماری غده جنسی (کم کاری) و بیماری غدد فوق کلیوی (کم کاری یا پرکاری) می تواند فرد را درمعرض ابتلا به پوکی استخوان قرار دهد.
ب: عواملی که قابل کنترل و پیشگیری هستند:
وزن: داشتن وزن بسیار کم (نسبت به وزن طبیعی برای سن و قد) سبب کم شدن قدرت استخوان ها می شود.
نداشتن تحرک: عدم تحرک و کم بودن فعالیت بدنی روند کاهش توده استخوان ها را تسریع می کند.
کمبودهای تغذیه ای: مصرف ناکافی کلسیم و ویتامین «د» استخوان ها را مستعد کاهش تراکم می کند.
دخانیات: مصرف سیگار از جمله عواملی است که نقش آن در بروز پوکی استخوان ثابت شده است.
استفاده طولانی از برخی داروها مانند کورتون، کاربامازپین (داروی ضدتشنج) و هپارین (جهت رقیق کردن خون و جلوگیری از لخنه به کار می رود) سبب کاهش تراکم استخوان ها می شوند.
همچنین کنترل مناسب وزن و اجتناب از لاغری یا چاقی بیش از حد، داشتن تغذیه مناسب و مصرف صحیح موادغذایی به ویژه غذاهای حاوی کلسیم و ویتامین، انجام فعالیت فیزیکی مداوم و متعادل و پیاده روی روزانه حداقل ۳۰ دقیقه و کنترل مصرف داروهایی که سبب پوکی استخوان می شوند (البته با مشورت پزشک) روش های مناسبی جهت جلوگیری از پوکی استخوان هستند.
● نقش کلسیم در پیشگیری از ابتلا به پوکی استخوان
کلسیم برای عملکرد مناسب قلب، عضلات و انعقاد خون لازم است، مقدار ناکافی کلسیم سبب پوکی استخوان می شود اما تنها از نیمی از زنان و دختران جوان روزانه مقدار کافی کلسیم برای سلامت استخوان ها مصرف می کنند.
بالغین زیر ۵۰سال روزانه به ۱۰۰۰ میلی گرم کلسیم نیاز دارند. نیاز روزانه بالغین بالای ۵۰ سال۱۲۰۰ میلی گرم کلسیم است. اگر نمی توانید با رعایت رژیم صحیح غذایی به میزان کافی به بدن خود کلسیم برسانید، حتما از مکمل های کلسیم استفاده کنید. کلسیم در لبنیات (شیر، ماست و پنیر)، ماهی های نرم استخوان مانند ماهی آزاد، ساردین و کیلکا، سبزی های تازه، خشکبار، حبوبات و سویا وجود دارد.
● نقش ویتامین «د» پیشگیری از ابتلا به پوکی استخوان
ویتامین «د» برای جذب کلسیم در بدن ضروری است. بدون مقادیر کافی ویتامین «د» بدنی قادر به جذب کلسیم از مواد غذایی نیست و کلسیم مورد نیاز خود را از استخوان ها برداشت خواهدکرد. ویتامین «د» از دو منبع تأمین می شود: تابش نور مستقیم آفتاب به پوست و رژیم غذایی، ویتامین «د» در شیرغنی شده، زرده تخم مرغ، ماهی آب های شور و جگر نیز وجود دارد.
بالغین زیر ۵۰ سال روزانه به ۸۰۰ ۴۰۰ واحد ویتامین «د» و بالغین بالای ۵۰سال روزانه ۱۰۰ ۸۰۰ واحد ویتامین «د» نیاز دارند. درفصل زمستان که افراد کمتر از خانه خارج می شوند و کمتر درمعرض نور آفتاب قرار می گیرند باید مصرف موادغذایی حاوی ویتامین «د» را افزایش دهند.
با افزایش سن از توانایی پوست برای ساختن ویتامین «د» کاسته می شود. بنابراین لازم است در افراد مسن از مکمل ها برای تأمین مقادیر کافی ویتامین «د» استفاده شود.
● ورزش و سلامت استخوان ها
ورزش نیز برای سلامت استخوان ها مفید است. ورزش منظم در دوران کودکی و نوجوانی به داشتن استخوان های سالم کمک می کند. بهترین ورزش برای استخوان ها ورزش های همراه با تحمل وزن مانند پیاده روی، پرش و بالارفتن از پله است. اگر در دوران بزرگسالی خود غالبا بی تحرک بوده اید، قبل از شروع ورزش با پزشک خود مشورت کنید.
افرادی که یک یا چند مورد از عوامل ایجادکننده پوکی استخوان را دارند، زنان بالای ۶۵ سال و مردان بالای ۷۰ سال،زنانی که دچار یائسگی زودرس (کمتر از ۴۵ سال) شده اند، افرادی با سابقه خانوادگی بیماری پوکی استخوان و همچنین افرادی که در اثر ضربه خفیف دچار شکستگی شده اند، بهتر است درباره این بیماری با پزشک خود مشورت کنند.
روزنامه کیهان